Jednym z najważniejszych miejsc na północno-wschodnim Mazowszu, związanych z początkami państwa polskiego, jest Wzgórze św. Wawrzyńca położone w Starej Łomży nad rzeką Narwią. Tutejsze wzniesienie znajduje się u podnóża prastarego grodziska nazywanego dziś Górą królowej Bony, które obok wczesnopiastowskich grodów wzniesionych przed tysiącem lat
w Wiznie, Samborach i Płońsku, było jedną z najważniejszych granicznych strażnic, jakie powstały na tym terenie. Według łomżyńskich legend to właśnie tutaj powstał pierwszy na Mazowszu kościół chrześcijański. Tym więc, czym historycznie dla Wielkopolski jest dziś Poznań, Ostrów Lednicki i Gniezno, dla Krakowa i Małopolski wzgórze Wawelskie, dla Ziemi Łódzkiej podłęczycki Tum, a dla Kujaw Kruszwica, tym dla Mazowsza, obok Wzgórza Tumskiego w Płocku, jest właśnie Stara Łomża. Dzięki temu, tutejsze wzgórze staje się dziś dla lokalnej społeczności legendarną kolebką tego regionu, związaną z zawiślańskimi misjami chrystianizacyjnymi organizowanymi na początku XI wieku przez Bolesława Chrobrego (967-1025).
Grodzisko w Starej Łomży, położone na lewym brzegu Narwi, jest wieloczłonowym grodziskiem nizinnym datowanym na przełomX i XI wieku, czyli na sam początek tworzenia się polskiej państwowości. Do drugiej połowy X wieku była to domena lokalnych bałtyjskich plemion jaćwieskich, które pomiędzy X
a XIII wiekiem zostały podbite przez plemiona lechickie
i mazowieckie, a potem przez zakon krzyżacki. Grodzisko tutejsze składa się z kilku części, którymi są: główny pierścieniowaty gródek grododzierżcy o wysokich umocnieniach ziemnych, oddzielających podgrodzie czterema obronnymi wałami; pierwsze podgrodzie posiada własne obwarowania i otacza je schodzący ku rzece głęboki parów, u wylotu którego znajdowała się główna brama wjazdowa. Do granic tej części założenia grodowego dochodzą wały drugiego podgrodzia, uzupełnione głęboką fosą, broniącą niegdyś dostępu do tej warowni. Według ocen archeologów dużą rolę obronną odgrywały tu także zalewowe, bagienne tereny rzeki Narwi, opływającej kiedyś ten wczesnopiastowski gród.
Od strony zachodniej do gródka głównego przylega nieduże wzniesienie, nazywane tutaj od zawsze Wzgórzem św. Wawrzyńca, na którym w roku 2003 warszawski archeolog Antoni Smoliński, podczas prowadzonych przez siebie wykopalisk, odkopał relikty aż trzech następujących tutaj po sobie sakralnych budowli, których datowanie określono po kolei na jedenasty, dwunasty i trzynasty wiek, co stało się w polskim świecie naukowym prawdziwą sensacją. Do innych wyjątkowych znalezisk z czasów wczesnopiastowskich dokonanych przez tego archeologa należy zaliczyć także grodzisko powstałe w roku 979 za czasów panowania Mieszka I w mazowieckim Płońsku, oraz główne, nieznane dotąd polskim archeologom grodzisko na Ostrowie Tumskim w Poznaniu, którego datowanie poprzez badania dendrochronologiczne określono na rok 968.
Według polskich archeologów i historyków Stara Łomża kojarzona jest z postacią ottońskiego misjonarza, św. Brunona
z Kwerfurtu (974-1009) i jego chrystianizacyjną misją, która po Zjeździe Gnieźnieńskim, po roku 1004, przeszła przez tereny nadwiślańskie, tworząc tutaj najprawdopodobniej drugą po Metropolii Gnieźnieńskiej piastowską metropolię kościelną. Niestety do tej pory polskim naukowcom nie udało się jednoznacznie określić jakie miasto stało się wtedy stolicą tej nowej archidiecezji – czy był nią Kałdus, Płock, Czersk, Łomża, czy odległy od Łomży nadwiślański Zawichost, ponieważ
w każdym z tych miejsc odkryto relikty budowli sakralnych datowanych na przełom X i XI wieku. Faktem pozostaje jednak to, że w źródłach pisanych, historyczne istnienie tej zawiślańskiej metropolii zostało potwierdzone na początku XII w. przez rzetelnego annalistę swoich czasów, jakim był Gall Anonim (1066-1145). Spisywał on bowiem swe kroniki dla księcia Bolesława III Krzywoustego (1086-1138), głównie w mazowieckim Płocku, czyli dawnej stolicy diecezjalnej Mazowsza, istniejącej już tutaj od roku 1075, w której musiały istnieć najstarsze katedralne roczniki tutejszej diecezji.
Zbliżające się w przyszłym roku gnieźnieńskie obchody tysiąclecia koronacji Bolesława Chrobrego na pierwszego króla Polski stają się doskonałą okazją do rozpropagowania historycznych walorów północnego Mazowsza, do których należą mało znane dotychczas miejsca, takie jak Stara Łomża i jej grodzisko. Znajdują się one w pięknym punkcie widokowym po zachodniej stronie rzeki Narwi, tworzącej na tym terenie malownicze rozlewiska, przypominające delty egzotycznych rzek. Jedno z najładniejszych zdjęć tej historycznej enklawy, na którą składają się Wzgórze Królowej Bony i Wzgórze św. Wawrzyńca, wykonał podczas swoich prac wykopaliskowych archeolog Antoni Smoliński. Sfotografował wówczas cały pejzaż ze wznoszącą się nad nim tęczą, której koniec wypada dokładnie w miejscu, gdzie przed tysiącem lat stały pierwsze tutejsze kościoły. Naprawdę warto to zobaczyć, bo wrażenie jest niezapomniane.
Część pierwsza cyklu, opisującego najstarsze zabytki Województwa Mazowieckiego. Artykuł przygotowany dla warszawskiego magazynu branży turystycznej „All Inclusive”.
Tekst przygotowany we współpracy z Antonim Smolińskim. Autorzy: Grzegorz B. Bednarek, Daria Kurbało.
Wszelkie prawa autorskie i wydawnicze zastrzeżone. Wszelkiego rodzaju reprodukowanie tekstów i zdjęć oraz tytułu serii bez pisemnej zgody autora i wydawcy jest traktowane jako naruszenie praw autorskich łącznie z konsekwencjami prawnymi przewidzianymi w Ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych / Dz. U. nr 24 z 23.02. 1994 r. poz.8/
