Fotograficzne świadectwa wojny polsko-bolszewickiej nie zapisały się
w świadomości Polaków, choć zachowało się bardzo wiele zdjęć
upamiętniających wydarzenia lat 1919–1921. Wystawa Fotorelacje. Wojna
1920, przygotowana z okazji 100-lecia Bitwy Warszawskiej, jest próbą
przywrócenia zbiorowej pamięci obrazu tego dramatycznego okresu. Na
wystawie zaprezentowano fotografie ukazujące wojenną codzienność –
prywatne i oficjalne, wykonane przez zawodowych fotografów i amatorów,
przez wojskowych i cywilów. To niemal wyłącznie oryginalne odbitki
z epoki, naświetlone i wywołane tak dawno, jak odległe są wydarzenia,
które przedstawiają. Ekspozycja w różnych aspektach i z rozmaitych
perspektyw ukazuje znaczenie fotografii jako źródła i świadectwa,
oficjalnego (czasem propagandowego) oraz osobistego (prywatnego,
intymnego).
Po raz pierwszy w tak dużym wyborze zostaną pokazane oryginalne zdjęcia
i albumy z epoki, dotąd prezentowane zazwyczaj w formie kopii. – Na ekspozycji
można będzie zobaczyć fotografie ilustrujące codzienne życie w czasie wojny,
oczekiwanie na walkę, prywatne portrety żołnierzy i żołnierek, sceny
z rekrutacji, ćwiczeń, marszów i przegrupowań oraz oficjalnych ceremonii,
wreszcie brutalne konsekwencje każdej wojny: zniszczenia, jeńców, rannych
i zabitych – mówi Karolina Puchała-Rojek, kuratorka wystawy. Na wystawie
można obejrzeć fotografie m.in. Kazimierza Mitery, Jana Zimowskiego,
Wacława Saryusza-Wolskiego, Jana Bułhaka, Kazimierza Skórskiego
i Adama Wisłockiego, jednak większość prezentowanych zdjęć pozostaje
anonimowa.
Zdjęcia w służbie propagandy
Od początku swego istnienia fotografia jest medium chętnie wykorzystywanym
do wywierania wpływu na procesy społeczne i polityczne. Na wystawie w MNW
zostanie zaprezentowany obszerny wybór fotografii, które w czasie wojny
polsko-bolszewickiej powszechnie służyły oficjalnej relacji. Niektóre z nich,
publikowane w ówczesnej prasie, mają potencjał, by stać się ikonicznymi
obrazami tej wojny. Do tej grupy należy kolekcja zdjęć Warszawskiej Agencji
Fotograficznej, ukazująca wydarzenia roku 1920, niemal natychmiast
zakupiona do zbiorów MNW. Są wśród nich istotne dla państwowej narracji
tematy: wojskowi przywódcy, zaangażowane społeczeństwo, udział kobiet
w walce, jeńcy, zniszczenia oraz zwycięstwa.
Prywatne opowieści
Znaczącą część ekspozycji stanowią zdjęcia amatorskie wykonane często
z potrzeby zapisu osobistego doświadczenia wojny. Są dziełem cywilnych
świadków i bezpośrednich uczestników działań wojennych. Na wystawie można
będzie zobaczyć m.in. pamiątkowe portrety, zdjęcia ukazujące zaplecze wojny
i działania na froncie. Na fotografiach z bogatej kolekcji Wojskowego Biura
Historycznego znajdują się nie tylko zniszczone mosty, zdobyta broń, ceremonie
pogrzebowe czy jeńcy, ale także pejzaże i sceny z codziennego życia.
Natomiast próżno tu szukać zdjęć z bezpośrednich walk, czego powodem są
głównie ograniczenia techniczne.
Fotoreporter sprzed stu lat
Jednym z odkryć w zbiorze WBH jest cykl ponad 30 fotografii anonimowego
fotografa, który towarzyszył 35. pułkowi piechoty Wojska Polskiego
prawdopodobnie aż do końca działań zbrojnych w 1921 roku. Zbiór ten –
pierwotnie rozproszony – kuratorki wystawy uporządkowały i przypisały
jednemu autorowi. Fotograf chętnie dokumentował nietypowe tematy i niemal
nie wykonywał zdjęć pozowanych. To jeden z najciekawszych zespołów całej
wystawy, układający się w wojenny fotoreportaż. Serię odbitek stykowych
w oryginalnym, niewielkim rozmiarze po raz pierwszy będzie można obejrzeć
jako całość.
Na froncie walki z epidemią
Na wystawie w MNW zostaną zaprezentowane nieupowszechniane dotąd
fotografie z prywatnego archiwum Kazimierza Habichta, lekarza, specjalisty
chorób zakaźnych, który w czasie wojny walczył z epidemią tyfusu. Mawiał, że
jego zadaniem jest niewpuszczenie choroby do Polski i Europy. Zgodnie
z przysięgą Hipokratesa leczył wszystkich: żołnierzy polskich,
bolszewickich, a także cywilów. Dodatkowo na ekspozycji będzie można
obejrzeć także – w większości pozowane – zdjęcia sanitariuszek Polskiego
Towarzystwa Czerwonego Krzyża, opiekujących się chorymi i rannymi.
Zacna i kochana Komendantka OLK
Podczas wojny polsko-bolszewickiej po raz pierwszy do walki zbrojnej
formalnie dopuszczono kobiety. W albumie dedykowanym Zacnej i kochanej
Komendantce OLK, Aleksandrze Zagórskiej, zgromadzono prawie 100
fotografii żołnierek, wykonanych na zlecenie. W większości wypełniają go
pozowane portrety żołnierek, pojedyncze i zbiorowe. W ten sposób
symbolicznie upamiętniamy kobiety zaangażowane w wojnę polsko-bolszewicką.
Traumy wojny
Część wystawy, ukazująca zniszczenia wojenne i śmierć, dostępna będzie
tylko dla osób pełnoletnich. Świadectwa okrucieństw wojny polsko-
bolszewickiej były szeroko rozpowszechniane w czasie trwania konfliktu
i wykorzystywane do celów propagandowych, jako zachęta do większej
społecznej mobilizacji w walce przeciwko wrogowi. Inne fotografie
dokumentują dobre traktowanie jeńców przez Wojsko Polskie. Zdjęcia
publikowano w prasie krajowej, ale były też wykorzystywane przez polską
dyplomację w kontaktach międzynarodowych.
Historia fotografii
Na wystawie w MNW pokazano niemal wyłącznie odbitki z lat 20. XX wieku
w ich oryginalnej formie. Stan zachowania i formaty zdjęć są świadectwem
technologicznego zaawansowania fotografii tamtego czasu. Ówczesna
technika korzystała już powszechnie z negatywów na podłożu celuloidowym, tzw.
błony zwojowej, choć popularne wciąż były negatywy cięte po jednej klatce.
Nadal używano też negatywów szklanych.
Kroniki filmowe
Istotnym elementem wystawy są materiały audiowizualne. To zachowane
fragmenty kronik filmowych, filmów fabularnych Dla Ciebie, Polsko (1920)
i Cud nad Wisłą (1921) oraz niedawno odrestaurowanego, długometrażowego
dokumentu Polonia Restituta (1928). Ich fragmenty, zestawione z fotografiami
przedstawiającymi sceny teatrów frontowych, garkuchnie i zaplecze wojny
pozwoliły nie tylko wizualnie uatrakcyjnić wystawę, ale też podkreślić różnicę
w operowaniu językiem fotograficznym i filmowym.
Wystawa opiera się na kolekcji MNW oraz na obiektach wypożyczonych
z Muzeum Fotografii w Krakowie, Archiwum Nauki PAU i PAN w Krakowie,
z Wojskowego Biura Historycznego i zbiorów prywatnych. Materiały filmowe
udostępniła Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny (FINA). Ekspozycji
towarzyszy bogaty program edukacyjny stacjonarny i online.
