Na krańcu świata na Madagaskarze

MAGDALENA MOLL-MUSIAŁ

<< Madagaskar to kraj bujnej przyrody i niezwykłych bogactw naturalnych. Choć nie bardzo przypomina kadry z popularnej serii filmów animowanych amerykańskiej wytwórni DreamWorks, niewątpliwie zachwyca wielkimi baobabami, wesołymi lemurami katta, osobliwymi gadami kameleonami i drapieżnymi fossami. Tropikalny las, dziewicze plaże, pustynie i sawanny stwarzają znakomite warunki do pieszych wycieczek, a ciepłe wody Oceanu Indyjskiego świetnie nadają się do żeglarstwa, wędkarstwa, snorkelingu czy nurkowania. Dlatego Madagaskar stanowi wymarzony kierunek dla osób kochających przyrodę i amatorów aktywnego wypoczynku. >>

Ta czwarta co do wielkości wyspa na ziemi (o powierzchni niemal 590 tys. km²), zwana „Czerwoną Wyspą” ze względu na kolor gleby, jest jednym z najbardziej zróżnicowanych przyrodniczo zakątków globu. Słowo Madagasikara – bo tak określają swoją ojczyznę Malgasze – podobno oznacza z protomalajskiego „kraniec świata”. Czas płynie tutaj rzeczywiście zupełnie innym rytmem, a przybysze z Europy wciąż muszą przecierać oczy ze zdumienia, tak różni się ta niesamowita kraina od wszystkiego, co znają.
Zawsze marzyłam o tym, aby wybrać się na Madagaskar. Pewnego dnia życie sprawiło mi niespodziankę. Koleżanka z firmy, w której pracowałam, wybierała się tam na zaplanowaną delegację, ale w przeddzień wylotu trafiła do szpitala. Przypadek chciał, że byłam jedyną osobą mogącą od razu zdecydować się na taki wyjazd. Miałam jedną godzinę na spakowanie się i drugą na dotarcie na lotnisko. Mojemu mężowi udało mi się tylko wysłać SMS-a, gdyż akurat prowadził szkolenie w samym środku lasu i znajdował się poza zasięgiem sieci komórkowej. Jak się potem okazało, mocno zdziwiła go ta wiadomość, tym bardziej, że dopiero co wróciliśmy ze wspólnej wyprawy na Borneo…

 

KRÓL JULIAN I KAMELEONY
Madagaskarska przyroda przerosła moje najśmielsze oczekiwania i wyobrażenia. Bajkowe formacje roślinne i zwierzęta, których nigdy nie spotkałam, nieustannie wprawiały mnie w zachwyt. Tutejsze krajobrazy, jedne z najbarwniejszych i najoryginalniejszych, jakie kiedykolwiek widziałam, zachowam na zawsze w pamięci. Moje wspomnienia są wciąż żywe, a ja chciałabym kiedyś znów stanąć na tej niesamowitej czerwonej ziemi.
     Co ciekawe, Madagaskar cechuje się bardzo dużym zróżnicowaniem pod względem rzeźby terenu i klimatu: znajdują się na nim sawanny, lasy równikowe i pustynie. Mniej więcej 150 mln lat izolacji od kontynentu afrykańskiego pozwoliło rozwinąć się tu nigdzie indziej nie występującym gatunkom. Miejscowa rośliność jest inna niż ta spotykana na stałym lądzie Afryki. Według niektórych źródeł wyspa może poszczycić się największą liczbą endemitów na świecie, a według innych – pod tym względem konkuruje z nią jedynie Borneo. Odkryto na niej prawie 900 rodzajów kolorowych, egzotycznych orchidei, powyżej 260 gatunków gadów oraz aż 105 gatunków i podgatunków lemurów. Nie napotkamy tutaj za to małp ani wielkich kotów takich jak lwy czy gepardy.
     Już trzeciego dnia mojego wyjazdu spotkałam licznych krewniaków popularnego króla Juliana. Lemury – po malgasku maki – to rozkoszne małpiatki, które żyją na drzewach, żywią się owadami i roślinami. Wystarczy wejść do rezerwatu lub parku narodowego, żeby się na nie natknąć, a podchodzą bardzo blisko, czasem nawet wskakują na ramię! Warto wiedzieć, że są one gatunkiem endemicznym – przedstawiciele zdecydowanej większości z rodziny lemurowatych występują tylko na Madagaskarze (m.in. katta, maki, mokok, wari). Komunikują się, wykorzystując feromony, odbierane za pomocą czułego węchu. W przeciwieństwie do wielu innych ssaków naczelnych nie używają mimiki, ponieważ nie posiadają rozwiniętych mięśni twarzy. Małpiatki te to niezmiernie wdzięczne stworzenia. Poruszają się z lekkością i gracją. Lemurokształtne osobniki czasem nawet… śpiewają, co miałam okazję usłyszeć! Indrisy (nazywane przez Malgaszy babakoto), bo o nich mowa, słyną z głośnych „pieśni”, które trwają od 45 s do 3 min. i stanowią powtarzającą się sekwencję kilku dźwięków. Często wykonują je w duecie, synchronizując głosy. W ten sposób zaznaczają granice swojego terytorium, określają potencjał reprodukcyjny własnego stada oraz nadają sygnały ostrzegawcze.

FOT. MAGDALENA MOLL-MUSIAŁ

     Innym fascynującym madagaskarskim zwierzęciem jest kameleon. Kiedy wyczuwa niebezpieczeństwo, cały się nadyma. Pożywienie (głównie owady i pająki) łapie za pomocą lepkiego języka, który potrafi błyskawicznie rozwinąć na odległość do kilkunastu centymetrów! Ten widok zrobił na mnie niemałe wrażenie. Choć panuje powszechny pogląd, że te wyjątkowe jaszczurki zmieniają kolor skóry, aby wtopić się w otoczenie, tak naprawdę jej zabarwienie zależy od ich stanu emocjonalnego i fizycznego. Natrafienie na kameleona na Madagaskarze nie powinno sprawić trudności – żyje tutaj dwie trzecie z ok. 180 odkrytych gatunków, wliczając w to najmniejszego na ziemi Brookesia micra, osiągającego maksymalnie długość 29 mm.

 

W CIENIU BAOBABÓW LUB RAJSKICH PALM
W krajobraz wyspy nieodłącznie wpisują się charakterystyczne sylwetki ogromnych i długowiecznych baobabów. Niektóre z nich mają nawet 30 m wysokości i 11 m średnicy pnia! Ze względu na brak słojów nie można ustalić dokładnego wieku poszczególnych okazów. Te gigantyczne drzewa preferują obszary suche i żeby na nich przetrwać, zatrzymują wodę wewnątrz pnia (mogą pomieścić nawet ponad 100 tys. l). Ich liście i owoce są jadalne. Pulpa z tych drugich zawiera m.in. duże ilości węglowodanów, wapnia, magnezu, potasu, żelaza czy kwasu askorbinowego (witaminy C). Jedno z najbardziej znanych miejsc Madagaskaru stanowi pocztówkowa Aleja Baobabów, znajdująca się ok. 15 km od miasta Morondava. Stojące wzdłuż drogi smukłe olbrzymy wydają się zaprzeczać zwykłemu porządkowi natury – jak mówią Malgasze, rosną „korzeniami do nieba”.

FOT. OFFICE NATIONAL DU TOURISME DE MADAGASCAR

     Powierzchnia madagaskarskiego lądu została w znacznej mierze ukształtowana w wyniku aktywności wulkanicznej. Najwyższym szczytem wyspy jest właśnie wygasły wulkan – Maromokotro (2876 m n.p.m.). Niecałe 20 km od 200-tysięcznej miejscowości Antsirabe leży niezwykle malownicze jezioro Tritriva. Da się do niego dojechać tylko jeepem bardzo wyboistą drogą albo dojść pieszo, pokonując 14-kilometrową trasę. Jednak ten trud zdecydowanie warto podjąć. Woda w zbiorniku wydaje się czarna jak atrament, a kształtem akwen ten przypomina zarys Madagaskaru. Jezioro powstało wewnątrz krateru wulkanu i nie sposób do niego zejść, lecz widziane z góry również budzi prawdziwy zachwyt.
     Największy i najbardziej oblegany region turystyczny kraju stanowi wulkaniczna wyspa Nosy Be o powierzchni ponad 300 km². Cywilizacja dotarła na nią w stopniu umiarkowanym, dlatego na jej plażach można w spokoju cały dzień wylegiwać się na ciepłym piasku i leniwie czytać książkę, wsłuchując się w szum turkusowych fal, aż do spektakularnego zachodu słońca. Nie ma obawy, że przyjemność wypoczynku zakłócą nam motorówki ciągnące narciarzy wodnych czy inni amatorzy hałaśliwych rozrywek. Na Nosy Be w powietrzu unoszą się aromaty kwiatów jagodlinu wonnego (ylang-ylang) i wanilii, co sprawia, że poznaje się ją wszystkimi zmysłami i pamięta jak najpiękniejszy sen.

FOT. OFFICE NATIONAL DU TOURISME DE MADAGASCAR

     Madagaskar przyciąga także nurków. Idealne rejony do podwodnych ekspedycji znajdują się na jego zachodnim wybrzeżu w pobliżu wysp Nosy Be, Nosy Sakatia, Nosy Komba, Nosy Tanikely i Nosy Mitsio oraz w okolicach miasta Toliara. Układ skał wulkanicznych skrytych pod powierzchnią wody od milionów lat sprzyjał rozwojowi raf koralowych. Warto szczególnie polecić wspaniałą, niezwykle bogatą formację u brzegów bezludnej wysepki Nosy Tanikely, która daje schronienie nie tylko tysiącom kolorowych rybek o przedziwnych kształtach, lecz również licznym żółwiom wodnym. W wyprawach nurkowych na Madagaskarze może wziąć udział każdy, niezależnie od poziomu umiejętności, a gwarantują one niezapomniane przeżycia.

 

TROCHĘ HISTORII
Wielu badaczy madagaskarskich dziejów twierdzi, że pierwsi osadnicy przybyli tutaj z indonezyjskich wysp między 200 r. p.n.e. a 500 r. n.e. Inni twierdzą, że teren ten został zasiedlony w wyniku podróży różnych ludów wzdłuż wybrzeży Afryki, Indii i Półwyspu Arabskiego. Przez ostatnie dwa tysiące lat Madagaskar przyjął duże fale migracji, m.in. Austronezyjczyków, Bantu, Arabów, Południowych Azjatów, Chińczyków czy Europejczyków. Dlatego stanowi on prawdziwy raj nie tylko dla przyrodników, ale też antropologów. Żyje na nim aż 18 grup etnicznych (np. Betsimisaraka, Antaisaka, Antandroy, Sakalawa i Merina), istna mozaika kulturowa ludzi różniących się pochodzeniem, zwyczajami, dialektem, ale połączonych kultywowaniem wspólnych tradycji, ogromną dumą z niepodległości odzyskanej w 1960 r. i językiem malgaskim.
     Zjednoczenia kraju dokonali Andrianampoinimerina (1745–1810) i jego syn Radama I (1793–1828), którzy byli władcami Królestwa Imerina (Merina), mieszczącego się w środkowej części wyspy. Doszło do tego dopiero na początku XIX w. Wcześniej istniały tu różne ośrodki polityczne, które konkurowały ze sobą. W pierwszej połowie XIX stulecia, za czasów wspomnianego Radama I, Malgasze przyjęli chrześcijaństwo. Po śmierci króla rządy przejęła jego małżonka Ranavalona I (1778–1861), która zasłynęła z brutalnych praktyk, dlatego otrzymała przydomek „Okrutna”. Prowadziła ona zupełnie inną politykę niż jej mąż. Zerwała wiele kontaktów z krajami europejskimi, wygnała aktywnie działających misjonarzy z Europy i zaczęła prześladować chrześcijan.  
     Warto wspomnieć, że już kilkadziesiąt lat po śmierci okrutnej królowej, w grudniu 1898 r. z Krakowa przybył na Madagaskar polski jezuita ksiądz Jan Beyzym (1850–1912). Nauczył się on języka malgaskiego i rozpoczął pracę w ośrodku dla trędowatych w miejscowości Ambahivoraka. W 1903 r. zainicjował budowę nowoczesnego szpitala w Maranie. Oprócz opieki nad chorymi, nadzorował stan robót i własnoręcznie rzeźbił elementy do wystroju kaplicy. Wznoszenie obiektu zakończono w 1911 r. W dużej mierze powstał on dzięki składkom polskiego społeczeństwa. Ksiądz Jan, który zaraził się trądem, zmarł w wieku 62 lat na febrę. Papież Jan Paweł II beatyfikował go w sierpniu 2002 r. podczas mszy na krakowskich Błoniach.
     Pod koniec XIX w. Madagaskar stał się kolonią francuską. Francuzi krwawo tłumili powstania lokalnej ludności i przez ok. 70 lat sprawowali rzeczywistą władzę na wyspie. Ich wpływy są widoczne po dziś dzień: drugim językiem urzędowym kraju (obok malgaskiego) jest francuski, a większość hoteli i dobrze prosperujących ośrodków turystycznych należy do francuskich biznesmenów. Tuż przed II wojną światową między Polską a Francją rozpoczęły się rozmowy dotyczące projektu przekazania kolonii Polakom, co ściśle wiązało się z pomysłem przesiedlenia tutaj europejskich Żydów. Wysłano nawet specjalną komisję polsko-żydowską, aby oceniła możliwości urzeczywistnienia tej koncepcji. Ostatecznie plany te pokrzyżował niespodziewany wybuch II wojny światowej.

 

RZECZYWISTOŚĆ DNIA POWSZEDNIEGO
Madagaskarska ziemia kryje największe na świecie złoża szafirów, rośnie tu wspaniała kawa, banany, wanilia i aromatyczne goździki, na eksport trafiają owoce liczi i tony krewetek. Niestety, to wielkie bogactwo nie idzie w parze z wysokim standardem życia ludzi. Madagaskar to jedno z najbiedniejszych państw na naszym globie. Mimo iż czytałam wcześniej o ciężkiej sytuacji w tym kraju, poziom ubóstwa jego mieszkańców mnie zszokował. Nie ma tutaj bezdomnych, bo każdy może postawić sobie chatkę w buszu, ale ludzie głodują. Według statystyk 70 proc. Malgaszy żyje za mniej niż dolara dziennie. Wielu nie stać na ryż, trzy razy dziennie żywią się rozgotowanym maniokiem, kukurydzą lub ziemniakami.
     Gdy w latach 90. XX w. odkryto złoża szafirów w miejscowości Ilakaka, Madagaskar prędko został jednym z głównych eksporterów tych kamieni szlachetnych. Jednak dość szybko wyeksploatowano powierzchniowe warstwy surowca, a stan malgaskiej wiedzy technologicznej nie pozwolił na bardziej zaawansowany rozwój przemysłu wydobywczego. Zagraniczne firmy również nie chcą w niego inwestować, dlatego od 2005 r. wydobycie wciąż spada. Podczas pobytu na wyspie turyści mogą wybrać się na wycieczkę do kopalni odkrywkowych. Wzdłuż ulic Ilakaki ciągną się liczne sklepy z szafirami. Większość z kamieni jest różowa albo fioletowa, choć spotkamy też niebieskie, zielone i żółte, typowe dla Madagaskaru.
     Malgaskie dzieci nie zawsze mają dostęp do edukacji, często wykonują różne prace gospodarskie, np. przynoszą wodę z rzek. Szacuje się, że tylko 65 proc. obywateli potrafi pisać i czytać. Także poziom opieki lekarskiej i szpitalnej pozostaje bardzo niski, co przyczynia się do dużej śmiertelności kilkulatków. W położonych w buszu osadach nie dba się szczególnie o warunki higieniczne, brak w nich toalet czy latryn. Ich mieszkańcy handlują rybami i bananami. Do odległego o 2–3 godz. marszu miasta przynoszą je w koszach zawieszonych na belce. Nierzadko wędrują boso.

FOT. MAGDALENA MOLL-MUSIAŁ

     Wizyta w malgaskich wioskach w tropikalnych lasach dostarcza wielu emocji – budzi litość wobec ubogich Malgaszów, wywołuje żal do świata o niesprawiedliwy podział dóbr, uświadamia nam naszą bezradność. Warto zdać sobie sprawę, jak żyją ludzie na „Czerwonej Wyspie”, aby uwrażliwić się na sytuację jej obywateli. W jednej z osad poznałam dziewczynkę o imieniu Anette. Jej mama akurat chorowała, przebywała w szpitalu, a taty nie miała. Pod opieką Anette pozostawał braciszek, musiała zająć się gospodarstwem. Jednak za leczenie trzeba było zapłacić. Dziewczynka zatem każdego ranka piekła małe chlebki i sprzedawała je przechodniom. W ten sposób utrzymywała siebie, brata i mamę. Ogromnie zdziwiłam się, kiedy odkryłam, że za kilkanaście bułek dostawała 2600 ariary, czyli mniej niż 1 euro… Bardzo jej współczułam, lecz ona wydawała się taka pogodna, a uśmiech niemal nie schodził z jej twarzy. Patrzyłam z podziwem na jej zaradność i samozaparcie. Jednocześnie zastanawiało mnie, skąd w tych ludziach, którzy nie posiadają nic poza domkiem krytym palmowymi liśćmi, jest tyle radości. Ich życie wydawało mi się tak monotonne i smutne. Oni jednak innego nigdy nie poznali i dlatego za nim nie tęsknią. Potrafią cieszyć się tym, co ich otacza. Tej właśnie umiejętności powinniśmy się od nich nauczyć.

 

ZUPEŁNIE INNA KULTURA
Nie sposób pisać o Madagaskarze, nie wspominając o religii. Ponad 40 proc. mieszkańców kraju to chrześcijanie, a więcej niż połowa – wyznawcy wierzeń plemiennych opartych na animizmie, których charakterystyczny element stanowi tzw. fady (fadi), czyli tabu. Obcokrajowcom te zasady dotyczące niemal każdej sfery życia wydają się niezwykle irracjonalne i utrudniające codzienną egzystencję, lecz dla Malgaszów są podstawą organizującą ich świat. Należą do nich różne zakazy: nie wolno np. pracować w polu we wtorek i piątek, bo plony się nie udadzą; pokazywać grobu palcem, ponieważ ściągnie się na siebie nieszczęście; przeglądać się w lusterku poza domem, gdyż grozi to opętaniem przez złego ducha; usiąść w progu, gdy wschodzi ryż – wejście do domu uchodzi za rodzaj bramy umożliwiającej wykiełkowanie ziarna. Poza tym koło drzwi nie może też siedzieć kobieta w ciąży, a spotkanie teściowej w określony dzień przynosi pecha. Nie powinno się także spożywać posiłku w nakryciu głowy, bo wtedy szkodzi się małżonkowi. Niektóre nakazy bywają bardziej skomplikowane. Gdy pada deszcz, zabija się kurczaka – ofiarowanie jego krwi wyprasza lepszą pogodę. Nikt nie podaje z dłoni do dłoni jajek ani soli, ponieważ to oznaczałoby oddanie swojego szczęścia. Sprzedawca nie przekazuje ich więc kupującemu, ale kładzie przed nim na ziemi. Za najbardziej pogardzane istoty na Madagaskarze uważa się psy, dlatego najgorszym przekleństwem jest właśnie nazwanie kogoś psem. Jeśli do tego dojdzie, aby uzyskać przebaczenie, trzeba iść do szamana i dowiedzieć się, ile krów (zebu) należy złożyć obrażonej osobie w ofierze przebłagalnej. W pewnych regionach wyspy bliźnięta to zły znak. Jeżeli się urodzą, przynajmniej jedno trafia na wychowanie do innej rodziny. U podłoża tego fady leży legenda o wodzu, który miał bliźniaki. Kiedy zaatakowali go wrogowie, nie mógł walczyć, gdyż trzymał na rękach dwójkę dzieci, nie był też w stanie z nimi szybko uciekać, jego plemię poniosło zatem klęskę. Jak widać, reguły te tworzą bardzo złożony i rozbudowany system, który różni się w każdej społeczności. Gdy siedziałam przy stole z Malgaszami, nie wiedziałam, co może ich urazić albo zostać uznane za złamanie zakazów kulturowych. Nasze przesądy związane z pechowym czarnym kotem czy piątkiem trzynastego to przy malgaskich tabu zwykłe bajki.
     Jedną z najstarszych tradycji religijnych Madagaskaru jest Famadihana. Polega ona na powtórnym pochówku w nowym całunie wydobytych wcześniej z grobu zwłok. Europejczykom wyda się ten obyczaj zapewne dziwny, ale święto to, trwające czasem nawet kilka dni, to ogromny rodzinny festiwal. Towarzyszy mu taniec i wspólny śpiew. Dla Malgaszy to uroczystość, podczas której spotykają się żywi i zmarli. Najważniejszy cel obrzędu stanowi okazanie szacunku umarłym i zwrócenie się do nich z prośbą o błogosławieństwo. Famadihana odbywa się zazwyczaj w czasie malgaskiej zimy, między lipcem a sierpniem. Wynika to z przekonania, że nieboszczycy w okresie chłodnej pory roku potrzebują nowych całunów. Często zdarza się też tak, że komuś przyśni się przodek skarżący się na brak okrycia, co daje powód do zorganizowania ceremonii.
     Osobiście samego obrzędu nie widziałam, pewnie nie chciałabym zresztą w nim uczestniczyć, nawet gdyby właśnie odbywał się w wiosce. Wystarczająco odstraszająco działały na mnie wystające z ziemi ogromne kamienie, do których Malgasze odprowadzają dusze swoich zmarłych. W trakcie takiego pożegnania zabija się zebu (im bogatsza rodzina, tym więcej sztuk tego udomowionego bydła garbatego), a potem na głazach wiesza jego rogi, co potęguje atmosferę rodem z mocnego dreszczowca.  

 

***

Madagaskar to niepowtarzalne miejsce, zarówno ze względu na oryginalną przyrodę, jak i swoich mieszkańców i ich kulturę, która bywa nieskażona wpływami obcych cywilizacji. Wyspa ma w sobie niezwykłą magię, przyciągającą podróżników i turystów poszukujących przygód lub niezliczonych ciekawych kontrastów. Jeśli zawitamy tu choć raz, na pewno zapragniemy wrócić do tego kraju, aby znów móc podziwiać jego piękno i zgłębiać jego pasjonujące tajemnice…