Grzegorz Bednarek, Daria Kurbało
Kilkadziesiąt tysięcy lat historii – od Neandertalu przez Imperium Rzymskie, Karolingów, Albrechta Dürera, reformację, barok, wielkich romantyków i Bauhaus – aż do dziś. Trzecia dekada obecnego milenium jest kontynuacją wielkiego wkładu kultury niemieckiej w światowe dziedzictwo cywilizacyjne ludzkości. Potwierdza to liczba 51 tutejszych zabytków i miejsc, nierozerwalnie związanych z dziejami Europy, wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa Ludzkości UNESCO.
Najstarszym i najbardziej zagadkowym elementem tej kulturowej układanki wydaje się tzw. włócznia z Schöningen, znaleziona pod miastem Helmstedt w Dolnej Saksonii, której datowanie przypada na 400 tys. lat p.n.e. Podczas prac górniczych prowadzonych w tutejszej kopalni odkrywkowej węgla brunatnego, ponad 30 m poniżej poziomu gruntu, znaleziono stanowisko myśliwskie, na które składało się kilka drewnianych włóczni z czasów prehistorycznych. Sam ten fakt zobowiązuje nas do spojrzenia na współczesne Niemcy jako kolebkę dzisiejszej kultury europejskiej. Niestety, do tej pory nie wpisano jeszcze tego artefaktu na Listę Światowego Dziedzictwa Ludzkości UNESCO.
Przyrodniczą sensacją, uznaną przez UNESCO w 1995 r. za wartą docenienia, stał się tzw. okręg Messel (kopalnia skamielin w Messel), leżący na pograniczu Badenii-Wirtembergii, Bawarii, Hesji i Nadrenii. Jest to okolica, w której cofamy się o 50 mln lat. Znajduje się tu olbrzymie nagromadzenie zwierzęcych skamielin z epoki, której odległość czasową trudno sobie dziś nawet wyobrazić – ponad tysiąc gatunków, doskonale zachowanych: wraz z piórami, sierścią i fragmentami tkanek miękkich, w przeciwieństwie do innych stanowisk wykopaliskowych, gdzie znajdowane są głównie pozostałości szkieletów. Tutaj zachowały się nawet skrzydła owadów z oryginalnym ubarwieniem!
MIEJSCA PREHISTORII
Potwierdzeniem ciągłości istnienia zorganizowanych społeczeństw praludzkich są późniejsze paleolityczne i neolityczne społeczności, które zamieszkiwały tereny dzisiejszych Niemiec kilkadziesiąt tysięcy lat temu. Do najbardziej znanych z nich należą Neandertalczycy, jedno z odgałęzień gatunkowych dzisiejszego Homo sapiens. Współcześni ludzie jako ukształtowana społeczność przybyli do Europy ok. 43 tys. lat temu, podczas ostatniego zlodowacenia. Jura Szwabska w południowych Niemczech była jednym z miejsc, w których się osiedlili. Sześć jaskiń, odkrytych w 1860 r., ujawniło artefakty datowane na 43 do 33 tys. lat. Są wśród nich rzeźbione figurki zwierząt, w tym koni, mamutów, lwów jaskiniowych i bawołów. To stanowisko archeologiczne przedstawia jedno z najstarszych rzeźbiarskich dokonań w Europie i na świecie. Poza tym pomaga rzucić światło na pochodzenie i rozwój sztuki figuratywnej.
Kolejnymi miejscami prehistorii docenionymi przez UNESCO są drewniane domy budowane na palach, na brzegach jezior, rzek i mokradeł, umiejscowione w Alpach. Pochodzą one z neolitu i epoki brązu (od 5 tys. do 500 lat p.n.e.).
IMPERIUM RZYMSKIE
Następnymi obiektami wpisanymi w 2005 r. na Listę Światowego Dziedzictwa Ludzkości UNESCO są rzymskie fortyfikacje graniczne, nazywane limesami, które ciągnęły się przez 550 km, poczynając od Renu na północ od miasta Andernach (w dzisiejszym kraju związkowym Nadrenia-Palatynat), a kończąc w bawarskiej Ratyzbonie nad Dunajem. Podobny, ale o wiele krótszy, bo „zaledwie” 117-kilometrowy, europejski limes stanowi tzw. Mur Hadriana, dzielący Anglię i Szkocję. W Niemczech do głównych ośrodków rzymskiego limesu należy zaliczyć miasto Trewir (Trier) nad Mozelą, z jego antycznymi monumentami w postaci bramy miejskiej (Porta Nigra, czyli Czarna Brama), pochodzącymi z czasów Imperium Romanum. Innymi ważnymi miejscowościami o rzymskich korzeniach są także Bonn, Kolonia (Köln), Xanten i Koblencja (Koblenz). Trewir funkcjonował jako miasto już w III w. p.n.e. i była to pierwsza nazwana osada na północ od Alp. Wraz z Moguncją (Mainz) region ten stał się na przełomie I i II tysiąclecia n.e. zagłębiem doskonale wyszkolonych kadr rzemieślników zajmujących się produkcją szklanych, rzeźbionych naczyń, służących jako ekskluzywne ozdoby stołów rzymskich patrycjuszy. Wzdłuż lewego brzegu Dolnego Renu, przez niemal 400 km, od Reńskich Gór Łupkowych (tzw. Masywu Dolnoreńskiego) w Niemczech do wybrzeży Morza Północnego w Niderlandach, ciągną się kolejne fortyfikacje rzymskie. Składają się na nie legionowe fortece, wieże, obozy tymczasowe, przystanie, akwedukt, a także obiekty cywilne, czyli osady, cmentarze, amfiteatr i pałac. Bardzo ważne dla turystów miejsce stanowi rzymski kasztel obronny w Bad Homburg (Bad Homburg vor der Höhe) w paśmie górskim Taunus, niedaleko Frankfurtu nad Menem (Frankfurt am Main). Zabytki te, znajdujące się w Dolnych Niemczech, pochodzą z czasów od I do V w. n.e. Zachodnia część limesu, leżąca w Niemczech, pokrywa prawie 600 km całej granicy umocnień rzymskich ciągnących się brzegiem Dunaju. Głównym miastem jest tutaj antyczna Ratyzbona (Regensburg) z najstarszą budowlą pochodzącą z czasów rzymskich – wieżą obserwacyjną datowaną na 179 r., tzw. Porta Praetoria.
CZASY KAROLIŃSKIE I OTTOŃSKIE
Następną grupę miejsc w Niemczech, uznanych przez UNESCO za wyjątkowe i cenne, stanowią zabytki romańskie związane z czasami karolińskimi i ottońskimi. Wśród kilkunastu obiektów, rozrzuconych po terenie niemal całych Niemiec, znajdują się zabytki z czasów chrystianizacji Germanii, dokonanej przez mnichów iroszkockich pomiędzy VIII a X stuleciem. Do najważniejszych z nich należą dawne klasztory, katedry i pałace cesarskie z czasów restytucji przez Karola Wielkiego (747/748–814) Świętego Cesarstwa Rzymskiego, które w XIII w. zostało nazwane Świętym Cesarstwem Rzymskim Narodu Niemieckiego. Do najsłynniejszych arcydzieł europejskiej architektury wczesnoromańskiej należy tu zaliczyć przede wszystkim kaplicę pałacową NMP (Pfalzkapelle) w Akwizgranie (Aachen) w Nadrenii, będącą kaplicą cesarską Karola Wielkiego, który w grudniu 800 r. stał się nowym cesarzem odnowionego Imperium Romanum. Wśród zabytków z tamtego okresu znajdują się również brama wjazdowa do opactwa i klasztoru Altenmünster w Lorsch w południowej Hesji (VIII w.) i kompleks trzech oddzielnych klasztorów benedyktyńskich z wyspy Reichenau na Jeziorze Bodeńskim, na pograniczu Niemiec, Szwajcarii i Francji, datowanych na VIII i IX stulecie. W jednym z nich zachowały się imponujące freski romańskie epoki karolińsko-ottońskiej, będące jednymi z najważniejszych tego rodzaju zabytków w całej Europie, które przetrwały do naszych czasów. Wyjątkowy obiekt stanowi klasztor w Nowej Korbei (Corvey) nad Wezerą. Tu też ocalały wspaniałe wczesnoromańskie freski. Bawarskim elementem docenionym przez UNESCO jest Stare Miasto dawnej stolicy Bawarii, Ratyzbony. Znajdziemy w nim budowle wznoszone od czasów rzymskich (Porta Praetoria) aż do końca średniowiecza. Najważniejszą z nich, oprócz gotycko-romańskiej Katedry św. Piotra (Ragensburger Dom, Dom St. Peter), jest pochodzący z VIII w. Klasztor św. Emmerama, patrona Bawarii, w którym przechowuje się jego relikwie. Miejsce to od VIII stulecia pełniło rolę centrum chrystianizacyjnego dla Turyngii, Węgier, Moraw, Czech i Państwa Wielkomorawskiego (Wielkich Moraw), graniczącego wówczas z Polską przedpiastowską. Jako ciekawostkę można dodać, że najstarsze księgi i inkunabuły oraz plecionkowe preromańskie rzeźby z Wawelu (VIII–X w.) mają swoje artystyczne źródło właśnie w Klasztorze św. Emmerama w Ratyzbonie. Najistotniejszą informacją dotyczącą tego miasta jest fakt, że właśnie z nim związany był papież Benedykt XVI – Joseph Ratzinger (1927–2022). Z kolei główny apostoł Niemiec to św. Bonifacy Winfryd (ok. 673–754), jeden z misjonarzy iroszkockich. Zginął on we Fryzji podczas nawracania Fryzów na chrześcijaństwo. Kolejnymi ważnymi miejscami wartymi zobaczenia w Ratyzbonie są tzw. Klasztor Szkocki św. Jakuba (XII w.) ze wspaniałym romańskim portalem wejściowym i drewnianym stropem, krzyżacki Szpital św. Ducha z XIII stulecia i XIII-wieczny most na Dunaju, który nadaje Staremu Miastu szczególnego średniowiecznego kolorytu.
Czasy ottońskie, czyli przełom I i II tysiąclecia n.e., reprezentują na prestiżowej liście UNESCO przepiękne zabytki romańskie z Hildesheimu, Goslar i Quedlinburga, leżące wokół Harzu (Gór Smolnych), między Dolną Saksonią, Saksonią-Anhalt i Turyngią. W Hildesheimie godne odwiedzenia są bazyliki romańskie św. Michała (Michaeliskirche), św. Gotarda (Godehardikirche) oraz Katedra Wniebowzięcia Matki Bożej (Katedra Mariacka – Hildesheimer Dom). Historycy sztuki wszystkie te miejsca uważają za szczytowe osiągnięcia architektury, malarstwa i rzeźby okresu nazywanego renesansem ottońskim. W katedrze najwartościowsze zabytki stanowią spiżowe drzwi i kolumna, odlane w brązie ok. 1000 r. Arcydziełem architektonicznym jest także Bazylika św. Michała, której fundatorem był słynny biskup Bernward z Hildesheim (ok. 950/960–1022), uważany za najwybitniejszego mecenasa ottońskich dzieł sztuki – poczynając od architektury, poprzez malarstwo, a na rzeźbie kończąc.
Oddalone o ok. 30 km od Hildesheim, leżące już w Harzu, u podnóża pogańskiej góry Brocken (1142 m n.p.m.), wczesnośredniowieczne miasto Goslar związane jest głównie z cesarzem Ottonem I (912–973). Miejsce to pod koniec X stulecia zasłynęło w dziejach historii Niemiec poprzez odkrycie tu, na wzgórzu Rammelsberg (636 m n.p.m.), ogromnych złóż srebra, ołowiu i innych metali, które stały się ważnym źródłem surowców wykorzystywanych w cesarskim mennictwie, co przyczyniło się do bogactwa tego regionu. Bardzo ważny element artystycznej wielkości Goslaru stanowią doskonale zachowane do dzisiaj i imponujące swoją architekturą i wykonaniem romańskie zabytki, do których należą: pałac cesarski (Kaiserhaus) z Kaplicą św. Ulryka (Pfalzkapelle St. Ulrich), Bazylika Świętych Kosmy i Damiana (Marktkirche St. Cosmas und Damian, XII w.), w której znajduje się komplet bezcennych romańskich witraży, Kościół św. Jakuba Apostoła (St. Jakobus der Ältere) oraz bazyliki Nowego Dzieła (Neuwerkkirche) i Rammelsberg. We wszystkich tych obiektach podziwiać można misternie wykonane portale, głowice kolumn i rzeźby romańskie. Zachował się też cesarski tron z XII stulecia, który jest obecnie w dawnej kruchcie Kaplicy św. Pankracego (St. Pankratius Kapelle). W mieście zachowały się do dziś resztki średniowiecznych murów obronnych, dwa rynki i liczne obiekty sakralne. Ciekawostką jest fakt, że stąd pochodzi słynna niemiecka rodzina Siemensów, która w XX w. stworzyła podwaliny przemysłu technologicznego, produkując nowoczesne artykuły gospodarstwa domowego oraz sprzęt radiotechniczny.
Po przeciwnej stronie Harzu leży miasteczko Quedlinburg. Jest ono uważane za jedną z pierwszych stolic Rzeszy Niemieckiej, już od początku X stulecia. Najsłynniejszy obiekt stanowi tutaj umiejscowiona na skale Bazylika św. Serwacego (Stiftskirche St. Servatius), w której znajduje się grób Henryka I Ptasznika (ok. 876–936), założyciela cesarskiej dynastii Ludolfingów (ottońskiej, saskiej), panującej w X i na początku XI w. Niesamowity koloryt historyczny miasta tworzy 1,3 tys. domów, zbudowanych od XV do XVIII stulecia w technice tzw. pruskiego muru (budownictwo szachulcowe). Skarbiec z Bazyliki św. Serwacego jest jednym z najważniejszych zbiorów dziedzictwa narodowego związanych z początkami państwowości niemieckiej.
OD MINNESINGERÓW DO HANZY I LUTRA
Wyjątkowy zabytek łączący średniowiecze z czasami nowożytnymi stanowi Zamek Wartburg w Turyngii. To jedno z najważniejszych miejsc kultury niemieckiej. Początki tej malowniczo położonej na górze twierdzy sięgają XI w. i związane są m.in. z dworem księcia Turyngii, Wilhelma, który był hojnym mecenasem poetów lirycznych i muzyków niemieckich, zwanych minnesingerami lub minnesängerami, opisanych szczegółowo w XIV stuleciu w Kodeksie Manesse (Codex Manesse). Do najważniejszych z nich należą Wolfram von Eschenbach (ok. 1170–1220), twórca słynnego w średniowieczu eposu Parsifal, Tannhäuser – poeta-krzyżowiec (zmarły ok. 1256 r.) i Walther von der Vogelweide (ok. 1170–1230), uważany za prekursora poezji niemieckiej. Bardzo ważną postacią związaną z tym miejscem jest także Marcin Luter (1483–1546), który przebywał tu w latach 1521–1522, w sumie przez 10 miesięcy. W trakcie pobytu studiował język hebrajski i grecki, przekładał psalmy, pisał traktaty i przetłumaczył na język niemiecki Nowy Testament.
Oddzielną grupę niemieckich zabytków UNESCO stanowią bez wątpienia wspaniała gotycka Katedra Kolońska (Kölner Dom) oraz przepiękny pejzaż, ciągnący się przez setki kilometrów wzdłuż rzeki, na który składają się malownicze średniowieczne zamczyska, klasztory i miasteczka położone pomiędzy winnicami schodzącymi ze zboczy wzgórz Doliny Środkowego Renu (Mittelrheintal). Katedra Kolońska jest największą gotycką budowlą w Niemczech, a powstawała z przerwami przez ponad 600 lat (od 1248 do 1880 r.). W mieście znajdują się również inne wspaniałe świątynie tworzące szlak o nazwie „Kościoły romańskie Kolonii”, do których należy zaliczyć bazyliki św. Pantaleona (St. Pantaleon), św. Gereona (St. Gereon), św. Urszuli (St. Ursula) oraz Świętych Apostołów (St. Aposteln). W tym pierwszym kościele pochowana jest matka Ottona III, cesarzowa Teofano (ok. 955/960–991). Do niezapomnianych nadreńskich widoków należą m.in. nadrzeczna skała Lorelai (Loreley) oraz kompleks klasztorny w Bingen am Rhein, związany z wizjonerką, mistyczką, zielarką i poetką św. Hildegardą (1098–1179). W 2012 r. papież Benedykt XVI ogłosił ją doktorem Kościoła katolickiego.
Ponadtysiącletnie dzieje kultury niemieckiej w skarbcu dziedzictwa europejskiego zamyka powstanie w średniowieczu gildii handlowych i cechów rzemieślniczych związanych z miastami hanzeatyckimi, do których należą m.in. Lubeka (Lübeck), Stendal, Tangermünde i Wismar. Dziesiątki późnośredniowiecznych miast, głównie w północnych Niemczech i krajach nadbałtyckich, stały się cywilizacyjnymi centrami, opartymi na handlu, rozwoju infrastruktury miejskiej oraz architektonicznej rewolucji zwanej płomieniem gotyku lub gotykiem płomienistym (styl flamboyant). Kultura Hanzy, bo tak nazywa się ten okres, stworzyła tysiące wspaniałych budowli sakralnych i świeckich, wykorzystując cegłę. Centrum tego procesu dla całego basenu Morza Bałtyckiego były w XV stuleciu północne Niemcy. Pięknie zachowane późnośredniowieczne centra miast można dziś podziwiać w Lubece i Stendal, a także w Rostocku, Bremie (Bremen), Wismarze i polskim Gdańsku.
REFORMACJA I RENESANS
Epokę reformacji i ogromny przełom cywilizacyjny związany z rozwojem wyznania protestanckiego otworzyła Wittenberga, w której w październiku 1517 r. Marcin Luter przybił na drzwiach tutejszego kościoła farnego 95 tez zmieniających oblicze ówczesnego chrześcijaństwa w Europie. Niestety efektem tego działania stała się w kolejnym stuleciu wojna trzydziestoletnia (trwająca od 1618 do 1648 r.), która pogrążyła całe Niemcy w chaosie i destabilizacji na wiele dziesiątek lat. Wtedy właśnie zostały zniszczone, w wyniku wojennych działań reformacyjnych, prawie wszystkie klasztorne, zamkowe i parafialne kroniki.
W renesansie najważniejszą rolę odgrywały dwory książęce, będące centrami życia artystycznego i kulturowego na całym obszarze Niemiec, które były wówczas federacją niezależnych księstw. Na tę epokę przypada m.in. działalność niemieckiego malarza, grafika, rysownika i teoretyka sztuki Albrechta Dürera (1471–1528) oraz rzeźbiarza Tilmana Riemenschneidera (ok. 1460–1531), uważanych za najważniejszych artystów tamtych czasów. Z Wittenbergą związany jest też malarz i grafik Lukas Cranach (1472–1553), ojciec Lucasa Cranacha (1515–1586) i Hansa (ok. 1513–1537).
BAROK I ROKOKO
Pierwszoligowym zabytkiem baroku w Niemczech jest biskupio-książęcy pałac w Würzburgu, powstały pomiędzy 1720 a 1744 r. pod kierownictwem budowniczego i inżyniera Balthasara Neumanna (1687–1753). Rezydencja została wybudowana i ozdobiona przez cenionych artystów z całej Europy – architektów, malarzy, rzeźbiarzy i sztukatorów. Klatkę schodową oraz reprezentacyjną Salę Cesarską (Kaissersaal) pokrył gigantycznymi freskami słynny wenecki malarz Giovanni Battista Tiepolo (1696–1770). Frankonia, gdzie położony jest Würzburg, stała się w tamtym czasie jednym z najważniejszych centrów meblarstwa barokowego, które oddziaływało na wszystkie części ówczesnych Niemiec. Tutaj też powstała najbardziej wysublimowana technika meblarska nazywana intarsją. Polegała ona na naklejaniu na drewniany korpus mebla, najczęściej sosnowy, całych barwnych mozaik z fornirów ze szlachetnego drewna: czereśni, orzecha, palisandru, mahoniu, śliwy – ułożonych w przepiękne wzory.
Imponujące ogrody otaczające rezydencję powstały pomiędzy 1765 a 1780 r. i stanowią manifestację bogactwa i zamierzonego przepychu książąt biskupów, a także świadectwo historii jednego z najwspanialszych dworów XVIII-wiecznej Europy. Rozwinięciem epoki nowożytnej stało się również przejście baroku w rokoko. Tutaj najbardziej reprezentatywnym zabytkiem jest położony w idyllicznym otoczeniu ogrodów pałac Augustusburg, wystawna rezydencja księcia arcybiskupa Kolonii, oraz pałacyk myśliwski Falkenlust w Brühl w Nadrenii.
WYJĄTKOWOŚĆ BERLINA I POCZDAMU
Oddzielnym kulturowym centrum tamtego czasu, uznanym za dziedzictwo ludzkości przez UNESCO, stały się Berlin i Poczdam, będące stolicami dawnych Prus. Na wyjątkowy kompleks, na przestrzeni stu lat, złożyły się parki Sanssouci, Nowy Ogród (Neuer Garten), Babelsberg i Glienicke z ich harmonijnie zbudowanymi, wspaniałymi pałacami, wioska Klein Glienicke i Pawia Wyspa (Pfaueninsel), a także kilka interesujących miejsc w Poczdamie, np. rosyjska kolonia Alexandrowka. W pałacu Sanssouci, zbudowanym pomiędzy 1745 a 1747 r., za czasów Fryderyka II Wielkiego (1712–1786), mieszkał Voltaire (1694–1778). W Berlinie ciekawy obiekt stanowi Wyspa Muzeów (Museumsinsel) usytuowana między Sprewą (Spree) i kanałem Kupfergraben, która jest gigantycznym muzeum gromadzącym artefakty z całego świata. To swojego rodzaju fenomen socjologiczny, wywodzący się z oświecenia i tworzony od 1824 do 1930 r. jako realizacja wizjonerskiego projektu. Wyspa Muzeów pokazuje ewolucję podejścia do ekspozycji muzealnych na przestrzeni XX w. Każde muzeum zostało zaprojektowane tak, aby oddać ducha sztuki, którą przechowuje. Rangę tutejszych zbiorów muzealnych, ukazujących rozwój cywilizacji na przestrzeni stuleci, podkreśla jakość urbanistyczna i architektoniczna całego założenia.
NIEMIECKA TRIADA – WEIMAR, WÖRLITZ I DESSAU
Bardzo ważną grupę miast, które leżą niedaleko siebie i zostały uznane przez UNESCO za wyjątkowe, stanowi triada Weimar, Wörlitz i Dessau. Pierwsze z nich uchodzi za duchowe centrum kultury niemieckiej XVIII i XIX w. i związane jest z poetami romantyzmu, tzw. klasyki weimarskiej: Johannem Wolfgangiem von Goethe (1749–1832) i Friedrichem Schillerem (1759–1805). Niebagatelną rangę miasta podkreślają klasycystyczne budowle i tereny parkowe oraz Archiwum Goethego i Schillera (Goethe- und Schiller-Archiv). Oddzielny pejzaż kulturowy stanowi pobliskie Dessau, będące niesamowitym przykładem przełożenia idei filozoficznych oświecenia na rzeczywiste projekty krajobrazowe. Jest to przemyślana kompozycja, na którą składają się dzieła sztuki, architektura i ogrody.
Pomiędzy 1919 a 1933 r. rozwijająca się w Dessau szkoła Bauhausu zrewolucjonizowała architektoniczną i estetyczną teorię oraz praktykę na całym świecie. Budynki zaprojektowane i udekorowane przez profesorów szkoły (m.in. Waltera Gropiusa i Wasilija Kandinskiego) dołączyły do modernizmu, który ukształtował większość współczesnej architektury. Pierwszy przykład architektury Bauhausu stanowi gmach szkoły rzemiosła, sztuki użytkowej i architektury Bauhaus (Staatliche Bauhaus). Założył ją w 1919 r. w Weimarze Walter Gropius (1883–1969), który był też jej pierwszym dyrektorem. W 1925 r. Bauhaus przeniósł się do Dessau. Zaledwie rok później otwarto tu drugą siedzibę Bauhausu (Bauhausgebäude) i dom mistrzowski (Meisterhäuser). Oba te budynki zaprojektował Walter Gropius.
ZABYTKI DZIEDZICTWA PRZEMYSŁOWEGO
XIX-wieczną epokę rewolucji przemysłowej reprezentuje huta żelaza w Völklingen (Völklinger Hütte) w Zagłębiu Saary, wpisana w 1994 r. na Listę Światowego Dziedzictwa Ludzkości UNESCO. Założono ją w 1873 r. i po przejęciu w 1881 r. przez rodzinę Röchlingów przekształcono w największy obiekt produkcyjny w tym regionie. Zakłady są nieczynne od 1986 r., ale zachowały swój pierwotny wygląd i charakter. Kontynuację tej linii rozwoju państwowości i historii współczesnych Niemiec stanowią dziesiątki fabryk, hut i kopalni z Zagłębia Ruhry w Nadrenii Północnej-Westfalii. Przez ostatnich sto kilkadziesiąt lat były one gigantycznym zapleczem ekonomicznym i przemysłowym, tworzącym siłę gospodarki niemieckiej, która zyskała m.in. dzięki temu renomę jakościowej i solidnej. Część z nich po zamknięciu przeznaczono na działalność kulturalną, odbywają się tutaj festyny, koncerty i różnego rodzaju wydarzenia gromadzące tysiące ludzi. Modelowym przykładem zabytku z tego regionu jest potężny kompleks przemysłowy kopalni i koksowni Zollverein w Essen (Industriekomplex Zeche Zollverein). Pierwszy szyb wydobywczy stanął tutaj w 1847 r. Kopalnię zamknięto w 1986, a koksownię w 1993 r. W 2001 r. kompleks Zollverein wpisano na Listę Światowego Dziedzictwa Ludzkości UNESCO.
Magazyny (Speicherstadt) i przylegające do nich budynki biurowe (Kontorhausviertel), usytuowane na położonych obok siebie portowych wysepkach w Hamburgu, wzniesione pomiędzy 1883 a 1927 r. i częściowo przebudowane w latach 1956–1967, pokazują ewolucję stylu modernistycznego od XX-lecia międzywojennego do czasów współczesnych, kiedy to zaczął się proces tworzenia i konsolidacji Unii Europejskiej jako organizmu federacyjnego. Tym interesującym hamburskim obiektem zamyka się niezmiernie bogaty katalog niemieckich zabytków wpisanych przez UNESCO na prestiżową Listę Światowego Dziedzictwa Ludzkości.
