GRZEGORZ MICUŁA
« Stolicą nazywamy miasto, w którym znajduje się siedziba władz kraju lub danego regionu. Obecnie stolicą Polski jest Warszawa, ale nie zawsze tak było. »
Skąd wzięła się Polska na mapie ówczesnej Europy? W IX w. w bawarskiej Ratyzbonie (Regensburgu) anonimowy zakonnik nazywany Geografem Bawarskim w dziele Opis grodów i ziem z północnej strony Dunaju (Descriptio civitatum et regionum ad septentrionalem plagam Danubii) przytoczył informacje o licznych ludach i plemionach, które zamieszkiwały ziemie między Wisłą a Odrą. Podał, jak się nazywały, gdzie mieszkały i ile miały grodów.
Obszar przyszłej Polski w tym czasie pokryty był głębokimi lasami, gdzieniegdzie wytrzebionymi przez plemienne grupy rolników i hodowców. W drugiej połowie IX stulecia najsilniejszym plemieniem byli Wiślanie, z silną władzą książęcą, której ślady znajdujemy w legendach o Kraku. Władali oni ludnym Krakowem oraz Wiślicą i kontrolowali ważny szlak handlowy biegnący z Rusi do Państwa Wielkomorawskiego (Wielkich Moraw). W Żywotach św. Metodego z 885 r. dowiadujemy się, że: Książę pogański, silny bardzo, siedzący w Wiślech, urągał wielce chrześcijanom i krzywdy im wyrządzał. Św. Metody przestrzegał wojowniczego księcia: Dobrze będzie dla ciebie synu ochrzcić się z własnej woli na swojej ziemi, abyś nie był przymusem ochrzczony na ziemi cudzej, i będziesz mnie [wtedy] wspominał. Następnie autor dodaje: I tak też się stało… Ok. 875 r. Wiślanie znaleźli się pod władzą silniejszego sąsiada i utracili niezależność. Skorzystali na tym Polanie, inne duże plemię lechickie, osiadłe nad Wartą i odgrodzone od sąsiadów rozległymi lasami.
GNIEZNO (UMOWNIE 966–1038)
Za pierwszą stolicę Polski za Mieszka I (ok. 922/945–992), Bolesława Chrobrego (967–1025) i Mieszka II Lamberta (990–1034) uważa się umownie Gniezno. Zapewne współzawodniczyło o to miano z Poznaniem, gdzie znajdowało się pierwsze i przez kilkadziesiąt lat jedyne polskie biskupstwo, które powstało 2 stycznia 968 r. Gniezno stanowiło wówczas centrum religii pogańskiej. Sama nazwa tego miasta według znanej legendy o trzech braciach pochodzi od gniazda orła. Zdaniem historyków jednak brzmiała pierwotnie Kniezno, Kniezna lub Knieza. Pochodziła raczej od siedziby kniazia (księcia). O ważności tego grodu w początkach państwa polskiego świadczy fundacja kościołów – m.in. św. Trójcy (w drugiej połowie XII w.) i Bazyliki Prymasowskiej Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (jej początki sięgają X stulecia), która stała się wkrótce główną świątynią metropolii gnieźnieńskiej. Nic więc dziwnego, że nazywa się ją „matką kościołów polskich”. Bolesław Chrobry tu właśnie przyjmował cesarza Ottona III (980–1002), tutaj działał św. Wojciech (ok. 956–997) przed swoją wyprawą misyjną do Prus, gdzie zginął. W gnieźnieńskiej bazylice, duchowym centrum narodu, złożone zostało ciało św. Wojciecha, wykupione od Prusów, relikwia i przedmiot kultu ówczesnego państwa Piastów. Tu także w 1000 r. powstała siedziba metropolity. Świadczy to o tym, że już wcześniej Gniezno musiało być najważniejszym ośrodkiem politycznym całego państwa.
W mieście i jego okolicach Piastowie budowali swoje pierwsze grody. Wojowie Mieszka I i jego syna Bolesława Chrobrego wyruszali z nich na podbój ziem, które później stworzyły jedno państwo. Pod piastowskim panowaniem połączono m.in. Pomorze, Mazowsze i Śląsk.
Gród gnieźnieński był największy i najpotężniejszy w państwie Polan. Za Mieszka I i Bolesława Chrobrego wystawiał najliczniejszy oddział wojów do drużyny księcia: 1,5 tys. pancernych i 5 tys. tarczowników, wobec 1,3 tys. pancernych i 4 tys. tarczowników z Poznania oraz 300 pancernych i 2 tys. tarczowników z Giecza. W Gnieźnie właśnie najprawdopodobniej Bolesław Chrobry pod koniec życia koronował się na pierwszego króla Polski.
I tak podczas blisko 100 pierwszych lat istnienia państwa Polan był to najważniejszy ośrodek ówczesnego życia państwowego. Tu mieściła się siedziba władcy i naczelnej władzy kościoła chrześcijańskiego. Gniezno było stolicą kraju Polan.
Niestety wkrótce potem, po śmierci Mieszka II Lamberta, syna Bolesława Chrobrego, za rządów Kazimierza nazwanego później Odnowicielem (1016–1058), młode państwo na skutek buntu zwolenników dawnej religii (tzw. powstanie ludowe w 1038 r.) oraz najazdów zewnętrznych znalazło się na krawędzi upadku. Osłabione pogańską rewoltą zostało zrujnowane i obrabowane w czasie niszczycielskiego najazdu czeskiego księcia Brzetysława I (ok. 1002/1005–1055) na Polskę w 1038 r. Spustoszył on m.in. Poznań i Gniezno, skąd zabrał skarby oraz relikwie patrona Polski św. Wojciecha. Stolica została wówczas wyludniona, a w ruinach jej kościołów dzikie zwierzęta założyły swoje legowiska – jak pisał Gall Anonim, anonimowy autor Kroniki polskiej, który żył na przełomie XI i XII w.
W Gnieźnie wciąż są miejsca, które pamiętają czasy pierwszych Piastów: podziemia gnieźnieńskiej katedry, Drzwi Gnieźnieńskie (unikatowy zabytek romańskiej sztuki odlewniczej z drugiej połowy XII stulecia), grobowiec męczennika – tzw. konfesja św. Wojciecha. Ale to wielkopolskie miasto to nie tylko bazylika prymasowska. To także biegnący przez centrum Trakt Królewski z sylwetkami pięciu polskich królów koronowanych w katedrze w Gnieźnie, to Muzeum Początków Państwa Polskiego z filmami przybliżającymi epokę, to oddalony o kilka kilometrów Ostrów Lednicki, gdzie powstał jeden z pierwszych piastowskich grodów, prawdopodobne miejsce Chrztu Polski w 966 r.
Trakt Królewski
Do wczesnej historii Polski nawiązuje wytyczony w 2018 r. przez centrum miasta Trakt Królewski. Trasa spacerowa, przy której zlokalizowane są główne atrakcje turystyczne Gniezna, zaczyna się przy dworcu kolejowym, gdzie stoi jeden z pięciu pomników królów, którzy koronowali się w Gnieźnie – Przemysła II (1257–1296). Na szlaku rozmieszczono także dwa monumenty przedstawiające postacie z polskich legend: Piasta Oracza oraz Lecha, który stoi nad Jeziorem Jelonek i ręką wskazuje na wzgórze z katedrą. Do tego wykonano tu z brązu cztery makiety, m.in. pokazujące, jak wyglądał pierwszy piastowski gród na Wzgórzu Lecha oraz jak przeobrażała się w czasie gnieźnieńska bazylika prymasowska. Jest też 15 rzeźb królików, które pełnią rolę przewodników po atrakcjach, trzy infokioski i osiem tablic. Dokładny przebieg Traktu Królewskiego znajduje się w drukowanym folderze, który można dostać za darmo w punkcie informacji turystycznej na rynku albo pobierając aplikację mobilną Królika GOń. Króliki to niemi świadkowie historii Gniezna, nawiązują do tutejszych ważnych wydarzeń lub postaci. Przedstawiają więc m.in. woja piastowskiego, powstańca wielkopolskiego czy hokeistę. Przy każdym z nich można przeczytać w aplikacji, dlaczego wcielił się w taką rolę.
Archikatedra – sanktuarium św. Wojciecha
Ok. 970 r. książę Mieszko I na Wzgórzu Lecha wzniósł romański kościół na planie krzyża, na miejscu którego powstała później Bazylika Prymasowska Wniebowzięcia NMP. Stoi przed nią pomnik króla Bolesława Chrobrego – kolejna wizytówka miasta. Najcenniejsze elementy świątyni stanowią romańskie Drzwi Gnieźnieńskie z przedstawioną historią życia i męczeńskiej śmierci św. Wojciecha oraz konfesja św. Wojciecha, składająca się z relikwiarza – srebrnej trumienki oraz baldachimu. Zwiedzić można także podziemia archikatedry oraz czynną tylko w sezonie wieżę widokową.
W znajdującym się tuż przy katedrze budynku mieści się Muzeum Archidiecezji Gnieźnieńskiej, gdzie można obejrzeć animowany film o Drzwiach Gnieźnieńskich oraz zobaczyć złoty kielich mszalny św. Wojciecha z czarą wykonaną z agatu. W Gnieźnie odwiedzających przyciąga również Muzeum Początków Państwa Polskiego, wyjątkowa instytucja kultury w naszym kraju. To jedyna w Polsce placówka muzealna, która dzieli budynek ze szkołą (I Liceum Ogólnokształcącym im. Bolesława Chrobrego). Ujrzymy tu wystawę pokazującą początki państwa oraz bogaty zbiór sztuki romańskiej. W Muzeum Początków Państwa Polskiego podziwiać też można kilka ciekawych eksponatów, m.in. fragment oryginalnego średniowiecznego wału obronnego, który prawdopodobnie pamięta czasy dziadka Mieszka I, unikatową kolekcję kafli piecowych oraz kopie Drzwi Gnieźnieńskich i drzwi katedry z Płocka.
W okolicy miasta znajduje się wiele interesujących miejsc: Pałac Czerniejewo, barokowa bazylika z pięknymi freskami w Trzemesznie, a także Ostrów Lednicki – wyspa z ruinami palatium oraz muzeum czynnym tylko w sezonie (od połowy kwietnia do końca października). W czasach pierwszych Piastów mieścił się tutaj jeden z najpotężniejszych grodów. Dziś pozostały po nim imponujące ruiny, nad którymi pieczę sprawuje Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy. Niegdyś na wyspę prowadziły mosty z dębowych bali, obecnie można na nią dopłynąć promem.
Szlak Piastowski
Wszystkie te miejscowości znajdują się na Szlaku Piastowskim, biegnącym przez 33 miejscowości na terenie dwóch województw: wielkopolskiego i kujawsko-pomorskiego. Są na nim także dwa inne grody z epoki pierwszych Piastów – w Gieczu i Grzybowie, które należały wówczas do najpotężniejszych na ziemiach polskich. W Mogilnie wznosi się malowniczo położony XI-wieczny kompleks klasztorny benedyktynów, a w słynnej Kruszwicy nad jeziorem Gopło stoi baszta nazywana Mysią Wieżą, związana z legendą o złym księciu Popielu, a która w rzeczywistości stanowi pozostałość po zamku zbudowanym przez Kazimierza Wielkiego (1310–1370).
W Koninie stoi kamienny słup drogowy z 1151 r. – najstarszy tego typu znak w Polsce, a w Kaliszu, usytuowanym na starodawnym szlaku bursztynowym łączącym imperium rzymskie z wybrzeżem Morza Bałtyckiego, kaliski gród Piastów na Zawodziu. W Wągrowcu warto zwiedzić słynny pocysterski zespół klasztorny, a w pobliskim Tarnowie Pałuckim – najstarszy drewniany kościół w Polsce (pw. św. Mikołaja). W Lubiniu, położonym na południe od Poznania, mieści się opactwo benedyktynów, z którym według legendy związany był pierwszy polski kronikarz Gall Anonim.
W Grodzie Pobiedziska obejrzeć można średniowieczne machiny oblężnicze, dawne uzbrojenie oraz wiosenną imprezę Jare Święto, nawiązującą do czasów pierwszych Piastów. Cyklicznych wydarzeń, które ożywiają tutejsze zabytki, jest jednak na Szlaku Piastowskim znacznie więcej. Także wiosną we wsi Ląd nad Wartą, gdzie było jedno z najpotężniejszych piastowskich grodzisk, odbywa się Festiwal Kultury Słowiańskiej i Cysterskiej, podczas którego można poznać życie w dawnym grodzie oraz średniowiecznym klasztorze. W ostatni weekend lipca w Gnieźnie u stóp katedry organizuje się Koronację Królewską, a w sierpniu w Grzybowie koło Wrześni odbywa się Grzybowski Turniej Wojów, doskonałe miejsce, żeby zapoznać się ze średniowiecznym rzemiosłem i obejrzeć wielką inscenizację bitwy z udziałem dziesiątków rekonstruktorów. W grodzie w Gieczu na początku listopada odbywają się „Dziady”, podczas których można przenieść się do świata mitów i legend naszych słowiańskich przodków.
Poznań, dzisiejsza stolica Wielkopolski, był we wczesnym średniowieczu jednym ze stołecznych piastowskich grodów. Pierwsza siedziba władców znajdowała się na wyspie Ostrów Tumski, w miejscu, gdzie swój gród budowali Mieszko I i Bolesław Chrobry. Tutaj wznieśli palatium (wczesnopiastowski pałac książęcy, później królewski).
Katedra w Poznaniu, obecnie Bazylika Archikatedralna Świętych Apostołów Piotra i Pawła, jest jednym z najważniejszych obiektów związanych z początkami państwa polskiego oraz chrystianizacją kraju. Właśnie w Poznaniu, na Ostrowie Tumskim, powstała w 968 r. siedziba Jordana, pierwszego biskupa w państwie Piastów. Poznańska świątynia wzniesiona została w X stuleciu w stylu preromańskim, później wielokrotnie płonęła i była przebudowywana.
Z czasów najstarszego budynku pochodzą grobowce, które znajdowały się w nawie głównej. Uznaje się, że pochowano w nich obok siebie pierwszych władców Polski – Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Po zniszczeniu pierwotnej budowli odbudowano ją w rozwiniętym stylu romańskim, gotyckim i barokowym. Po II wojnie światowej oddano ją do użytku wiernych w 1956 r. w stylu neogotyckim, a wieże przykryto klasycystycznymi hełmami.
We wnętrzu Bazyliki Archikatedralnej Świętych Apostołów Piotra i Pawła znajduje się wiele cennych zabytków sztuki sakralnej, jak choćby ołtarz główny, barokowa ambona i chrzcielnica, gotyckie stalle (ławki ustawione przy bocznych nawach w prezbiterium) i renesansowe nagrobki. Katedra stanowi nekropolię piastowskich władców. W Złotej Kaplicy (w obejściu za ołtarzem), której wyposażenie nawiązuje do historii początków państwa, jest pomnik Mieszka I i Bolesława Chrobrego oraz sarkofag tych władców. W kościele istnieją też interesujące podziemia, gdzie można odnaleźć pozostałości wcześniejszych świątyń – preromańskiej, romańskiej i gotyckiej oraz wapienną misę z X w., prawdopodobnie chrzcielną, z której być może przyjął chrzest pierwszy władca Polski i jego poddani.
W pobliżu poznańskiej katedry wznosi się gotycki Kościół Najświętszej Marii Panny, zbudowany w miejscu tzw. Palatium Mieszka I. Kamienne relikty pierwotnej budowli drzemią obecnie niespełna dwa metry pod ziemią. Możemy oglądać imponujący zarys pałacu w postaci szklanej instalacji z nocnymi iluminacjami, którą zatytułowano Duch Palatium. To rezultat współpracy wrocławskiej pracowni Archiglass, poznańskiego Rezerwatu Archeologicznego Genius loci i Pracowni Projektowej J.P. Woźny. Duch Palatium jest laureatem międzynarodowych nagród w zakresie sztuki i architektury. W 2022 r. w konkursie CODAawards został uznany nawet za najlepszą realizację artystyczną w przestrzeni publicznej na świecie.
Po pogańskim buncie oraz najeździe czeskiego księcia Brzetysława I Wielkopolska była zniszczona i wyludniona, Śląsk z Wrocławiem znalazł się w rękach Czechów, Mazowsze we władzy zbuntowanego Miecława (Masława, Mojsława, Miesława). Od państwa Piastów odpadło Pomorze i tylko małopolski Kraków nadawał się na stolicę odradzającego się kraju.
Kazimierz z pomocą cesarza Henryka III wrócił do kraju i odzyskał władzę w Małopolsce i Wielkopolsce. W 1047 r. zwyciężył w bitwie Miecława, dzięki czemu podporządkował sobie Mazowsze. Następnie odzyskał również Pomorze Gdańskie oraz odebrał Czechom Śląsk. Odtworzył organizację państwa i odbudował polski kościół. Ufundował też w 1044 r. opactwo benedyktynów w Tyńcu. Dzięki swoim czynom Kazimierz otrzymał zasłużony przydomek Odnowiciela.
KRAKÓW (1038–1596, Z PRZERWAMI)
W 1038 r. Kraków został stolicą Polski, stałą siedzibą księcia i jego rodziny, miejscem przechowania skarbca książęcego i działalności centralnych organów państwowych. W małopolskim grodzie nad Wisłą władcy urzędowali na Zamku Królewskim na wapiennym wzgórzu wawelskim. Miejsce to stanowiło jeden z ośrodków władzy plemienia Wiślan już w czasach legendarnych. Pozostałością po tym są słynne krakowskie kopce (Krakusa – Kraka i Wandy). Tu zapewne lub w grodzie w niedalekiej Wiślicy rezydował ów książę pogański, silny bardzo, o czym napisano w Żywotach św. Metodego.
Najwcześniejsza, pierwsza katedra na Wawelu, tzw. chrobrowska, pod wezwaniem św. Wacława, została wzniesiona zapewne ok. 1000 r., po ustanowieniu biskupstwa krakowskiego na zjeździe gnieźnieńskim. Uważa się, że relikty fundamentów tej przedromańskiej bazyliki zachowały się w podziemiach kościoła, dzisiejszy stan wiedzy nie pozwala jednak na dokonanie przekonującej rekonstrukcji jej kształtu. Więcej wiadomo o kolejnej, romańskiej katedrze z przełomu XI i XII w., tzw. hermanowskiej, którą ufundował syn Kazimierza Odnowiciela książę Władysław Herman (ok. 1043–1102). Nową świątynię poświęcono w 1142 r. Zachowały się z niej m.in. krypta św. Leonarda, dolna część wieży Srebrnych Dzwonów i przyziemie wieży zegarowej. Na miejscu zniszczonej przez pożar w 1305 r. katedry podjęto próbę budowy nowej, zakończoną jednak na etapie założenia fundamentów wielobocznie zamkniętego gotyckiego prezbiterium. Z kolei zachowaną prawie bez zmian do dzisiejszych czasów budowlę wzniesiono etapami od 1320 do 1346 r. (prezbiterium z obejściem) oraz od 1346 do 1364 r. (nawa główna, transept i nawy boczne). Jej konsekracja nastąpiła w marcu 1364 r. w obecności króla Kazimierza Wielkiego. W późniejszych latach gotycką katedrę obudowano 19 kaplicami.
Od zachodu wawelska katedra posiada dwie wieże, wyższą, zwaną Zegarową i niższą, Wikaryjską, zwaną także Srebrnych Dzwonów. Na północnej wieży, Zygmuntowskiej, w 1521 r. zawieszono najsłynniejszy polski dzwon, ufundowany przez króla Zygmunta I Starego (1467–1548) i nazwany jego imieniem. Obok wznosi się budynek skarbca katedralnego. Mieszczą się tu cenne dzieła sztuki, regalia i pamiątki historyczne.
W środku Bazyliki Archikatedralnej św. Stanisława i św. Wacława znajduje się konfesja św. Stanisława. Mauzoleum wzniesiono w latach 1626–1629. Pod baldachimem, na cokole, spoczywa srebrna trumna ze szczątkami św. Stanisława. Wśród licznych epitafiów i nagrobków wyróżniają się pomniki królewskie: Władysława Łokietka (1260/1261–1333), Kazimierza Wielkiego, Władysława Jagiełły (1352/1362–1434), Władysława Warneńczyka (1424–1444), Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673) i jego żony Eleonory Habsburżanki, Jana III Sobieskiego (1629–1696) i jego żony Marii Kazimiery oraz sarkofag Jadwigi Andegaweńskiej (1373/1374–1399) z białego marmuru kararyjskiego, z leżącą postacią zmarłej królowej i świętej Kościoła katolickiego. Katedrę otacza wieniec kaplic, m.in. renesansowa, pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, zwana Zygmuntowską, wzniesiona z polecenia króla Zygmunta I Starego, nakryta kopułą pokrytą złotą blachą z wzorem rybiej łuski.
Zamek Królewski na Wawelu stanowił rezydencję polskich monarchów do końca XVI stulecia. Katedra krakowska stała się miejscem ich koronacji aż po XVIII w. W skarbcu katedralnym na Wawelu przechowywano insygnia królewskie, a arcybiskup gnieźnieński zachował uprawnienia koronacyjne. Wszyscy polscy królowie, poza Stanisławem Leszczyńskim (1677–1766) i Stanisławem Augustem Poniatowskim (1732–1798), koronowanymi w Bazylice Archikatedralnej św. Jana Chrzciciela w Warszawie, odbyli ten doniosły akt o charakterze religijnym i politycznym w Krakowie.
Przeniesienie stolicy do Krakowa spowodowało też radykalną zmianę polityki. Cele Bolesława Chrobrego zaniknęły, Polska odpuściła północno-zachodnią część Słowiańszczyzny, a po ziemie lutyckie, obodryckie i łużyckie sięgnęli Niemcy. Kolejni władcy Polski – Kazimierz Odnowiciel, Władysław Herman, Bolesław II Szczodry (ok. 1042–1081/1082) czy Bolesław III Krzywousty (1086–1138) – nie podjęli współzawodnictwa z tymi ostatnimi o wchłonięcie terenów zasiedlonych przez pokrewny żywioł etniczny.
Syn Kazimierza Odnowiciela Bolesław II miał gwałtowny charakter i wiele określających go przydomków – Szczodry, Śmiały, Srogi, Dziki, Wojowniczy. Był on dzielnym wodzem, toczył wiele wojen, z Rusią i Czechami, interweniował na Węgrzech, walczył z Pomorzanami. Odbudował polską organizację kościelną – arcybiskupstwo w Gnieźnie, założył i uposażył klasztory benedyktyńskie w Mogilnie, Lubiniu, Płocku i Wrocławiu oraz koronował się na króla. Wdał się w konflikt z biskupem krakowskim Stanisławem ze Szczepanowa (ok. 1035/1040–1079), skazał go na śmierć za zdradę i ponoć własnoręcznie, jak twierdzi kronikarz Wincenty Kadłubek (ok. 1150–1223), zamordował go podczas mszy w Kościele na Skałce (obecnie Bazylika św. Michała Archanioła i św. Stanisława Biskupa). Wywołało to bunt przeciwko królowi, w wyniku którego musiał uchodzić on z kraju w 1079 r. Biskup Stanisław ze Szczepanowa został ogłoszony świętym oraz – obok św. Wojciecha – patronem Polski.
Pod koniec XIX stulecia pod Kościołem na Skałce urządzono w krypcie Groby Zasłużonych, gdzie spoczęli Polacy zasłużeni dla kultury narodowej. W sąsiedztwie można zobaczyć dobrze zachowany XIV-wieczny mur obronny dawnego miasta Kazimierza. W Krakowie są inne liczne kościoły i klasztory, w tym najstarsze: św. Wojciecha na Rynku Głównym i św. Andrzeja przy ul. Grodzkiej. Wiele wiekowych świątyń nie przetrwało jednak do naszych czasów.
Po opuszczeniu ojczyzny w 1079 r. przez Bolesława Śmiałego władzę w Polsce objął jego młodszy brat Władysław Herman.
PŁOCK (1079–1138)
Płock – piastowski gród na Wzgórzu Tumskim – założony został pod koniec X stulecia i jest jedną z najstarszych miejscowości, nie tylko na Mazowszu. Miasto położone jest na stromej skarpie nad szerokim korytem Wisły.
Jako centrum państwa Miecława (1037–1047), potem gród kasztelański, a od 1075 r. siedziba biskupstwa, Płock pełnił funkcję faktycznej stolicy monarchii wczesnopiastowskiej. Rezydowali tu Władysław Herman oraz Bolesław Krzywousty. Ich szczątki spoczywają w Bazylice Katedralnej Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Wzgórze Tumskie stanowi serce miasta. Na nadwiślańskiej skarpie stoi pomnik Bolesława Krzywoustego. Tu znajdowało się palatium, czworokątna siedziba książęca z początku XII w., wkomponowana częściowo w mury gotyckiego zamku, zbudowana m.in. z płaskich cegieł – jednych z najstarszych, jakie odnaleziono w Polsce, oraz XII-wieczna katedra z kopią słynnych Drzwi Płockich, inaczej Magdeburskich (podobnych do Drzwi Gnieźnieńskich). Na odlanych z brązu wierzejach przedstawione zostały sceny z życia Jezusa i apostołów. To wierna kopia, oryginał płockich drzwi zrabowany został ponoć przez Litwinów w XIII stuleciu i aktualnie znajduje się w Soborze Mądrości Bożej w Nowogrodzie Wielkim. Obecny kształt świątyni w stylu renesansowym, wzniesionej na fundamentach romańskich, pochodzi z połowy XVI w. W skarbcu katedralnym oraz Muzeum Diecezjalnym można oglądać bogate zbiory sztuki sakralnej: złote kielichy, srebrne monstrancje i relikwiarze, sprzęty i szaty liturgiczne, biżuterię, klejnoty, szaty haftowane złotem, rzeźby, iluminowane inkunabuły, obrazy, rzemiosło artystyczne czy kolekcję pasów słuckich.
Blisko 900-letnia katedra, konsekrowana w 1144 r., stanowi najcenniejszy zabytek Płocka, ale interesujące jest też tutejsze Stare Miasto, które zachowało prawie niezmieniony układ przestrzenny od ponad 800 lat. W murach historycznego opactwa benedyktyńskiego na Wzgórzu Tumskim mieści się Muzeum Diecezjalne, a w Muzeum Mazowieckim zobaczyć można największą w Polsce ekspozycję poświęconą sztuce secesji. Ciekawe jest też Muzeum Żydów Mazowieckich, działające w XIX-wiecznym budynku dawnej bożnicy, z multimedialną ekspozycją poświęconą ich historii i kulturze.
W Płocku znajduje się również najstarsza z istniejących nieprzerwanie w tym samym miejscu szkół w Polsce i jedna z najbardziej wiekowych w Europie. Mowa tu o dzisiejszym Liceum Ogólnokształcącym im. Marszałka Stanisława Małachowskiego. Popularna Małachowianka została założona w 1180 r.
*
Ustawa sukcesyjna Bolesława Krzywoustego (zwana też testamentem) zapoczątkowała okres rozdrobnienia dzielnicowego. Na jej mocy ziemia krakowska stała się dzielnicą senioralną, a Kraków najważniejszym ośrodkiem politycznym, o który przez dwa kolejne stulecia rywalizowali Piastowie wielkopolscy, śląscy oraz mazowieccy.
POZNAŃ (1295–1296)
Przemysł II (1257–1296) był synem księcia wielkopolskiego Przemysła I (1220/1221–1257), który lokował w 1253 r. miasto Poznań na lewym brzegu Warty. Podczas rozbicia dzielnicowego i walk piastowskich książąt o władzę nad dzielnicą senioralną wszedł on w 1290 r. w posiadanie insygniów królewskich. 26 czerwca 1295 r. arcybiskup Jakub Świnka koronował w Gnieźnie Przemysła II na króla Polski. Władał on tylko wówczas Wielkopolską i Pomorzem. W niecały rok później został zamordowany przez Brandenburczyków w Rogoźnie.
Ten wybitny przedstawiciel wielkopolskiej linii Piastów pochowany został w Bazylice Archikatedralnej Świętych Apostołów Piotra i Pawła na Ostrowie Tumskim w Poznaniu. W Złotej Kaplicy (Kaplicy Królów Polskich), gdzie niegdyś (do XIV stulecia) znajdował się nagrobek Przemysła II, ujrzeć można monumentalne brązowe epitafium króla, dzieło Mariana Koniecznego z 1995 r.
Za najważniejszą atrakcję Poznania uchodzi Stary Rynek z pięknym renesansowym budynkiem Ratusza, którego środkową wieżyczkę przyozdabia zegar oraz mechaniczne koziołki poruszające się przy dźwiękach hejnału miejskiego. Obecnie mieści się tutaj Muzeum Poznania. Niedaleko stąd, na Górze Przemysła (ok. 74 m n.p.m.), znajduje się najmłodszy zamek królewski na świecie, zrekonstruowany w latach 2010–2013 według projektu Witolda Milewskiego (1930–2021). Prawdopodobnie w 1257 r. przyszedł tu na świat Przemysł II, który później wzniósł na górującym nad miastem wzgórzu rezydencję godną króla i po koronacji w 1295 r. ustanowił godło królestwa – Orła Białego w koronie.
Zamek Królewski w Poznaniu często gościł koronowane głowy. Chętnie zatrzymywali się w nim Kazimierz Wielki, Władysław Jagiełło i Kazimierz Jagiellończyk (1427–1492). Prawie rok mieszkał tu Jan Olbracht (1459–1501). Na poznańskim zamku odbyły się dwa królewskie wesela: w 1300 r. Wacława II (1271–1305) i córki Przemysła II Ryksy Elżbiety (1288–1335) oraz w 1341 r. Kazimierza Wielkiego z księżniczką Adelajdą Heską (ok. 1324–1371). Tutaj też, jak głosi wmurowana w ścianę tablica, Najjaśniejszy Pan Jan Olbracht, król Polski i Wielki Książę Litewski, w dniu 29 maja 1493 roku przyjął hołd lenny z ziemi pruskiej i przysięgę wierności Rzeczypospolitej od wielkiego mistrza krzyżackiego Hansa von Tiefena – ostatni taki akt wielkiego mistrza oddany polskiemu władcy. Podczas potopu szwedzkiego na Zamku Królewskim w Poznaniu odbyła się w 1657 r. narada wojenna koalicji antyszwedzkiej z udziałem króla Jana Kazimierza (1609–1672) i Stefana Czarnieckiego (ok. 1599–1665). Wydarzenie to Józef Wybicki (1747–1822) utrwalił w hymnie Polski: Jak Czarniecki do Poznania po szwedzkim zaborze (…).
Zamek stanowi jeden z symboli stołecznej przeszłości miasta, a także jego burzliwych dziejów. Zniszczony w czasie II wojny światowej, dzisiaj ponownie góruje nad Poznaniem. Na jego wieży udostępniony został w 2016 r. taras widokowy, z którego można podziwiać panoramę miasta. Obecnie wewnątrz poznańskiego Zamku Królewskiego mieści się Muzeum Sztuk Użytkowych.
Z rezydencją tą związana jest też mroczna legenda dotycząca zagadkowej śmierci księżniczki meklemburskiej Ludgardy (ok. 1260/1261–1283) – żony Przemysła II. Podobno mający królewskie ambicje władca nie mógł doczekać się syna, który kontynuowałby jego dynastię. Dlatego na jego zlecenie służące udusiły w grudniu 1283 r. Ludgardę w zamkowej łaźni. Ponoć od tego czasu na wzgórzu pojawia się duch białej damy.
*
Książę kujawski Władysław Łokietek, podejmując działania zjednoczeniowe, uczynił Kraków i Małopolskę swoim politycznym zapleczem. Jego koronacja w styczniu 1320 r., pierwsza na wzgórzu wawelskim, kończyła okres rozbicia dzielnicowego w Polsce.
Przez kilka stuleci Stołeczne Królewskie Miasto Kraków pełniło funkcję stolicy kraju. Kolejni królowie rozbudowywali Zamek Królewski i Bazylikę Archikatedralną św. Stanisława i św. Wacława. Ostatni Piast, Kazimierz Wielki, doprowadził Wawel do świetności. W rozbudowanym przez tego króla gotyckim zamku odbyły się w 1364 r. zaślubiny jego wnuczki Elżbiety (ok. 1346–1393) z cesarzem Karolem IV (1316–1378). Z tej okazji doszło do słynnego spotkania europejskich monarchów i książąt. Wprowadzenie na tron w 1385 r. Jadwigi z rodu węgierskich Andegawenów i jej małżeństwo z księciem litewskim Władysławem Jagiełłą zapoczątkowały ponownie okres świetności Wawelu. W wyniku kolejnej przebudowy na początku XVI stulecia, dokonanej przez królów Aleksandra Jagiellończyka (1461–1506) i jego brata Zygmunta I Starego, powstał nowy pałac w stylu renesansu włoskiego z imponującym arkadowym dziedzińcem. Do katedry wawelskiej dobudowano rodową kaplicę zwaną dziś Zygmuntowską (także Królewską i Jagiellońską), a na Wieży Zygmuntowskiej zawisł wielki dzwon nazwany na cześć króla Zygmuntem. Ostatni z Jagiellonów, Zygmunt August (1520–1572), ozdobił wnętrza zamkowe kolekcją utkanych w Brukseli w latach 1550–1560 arrasów. Był to złoty wiek kultury polskiej.
W 1595 r. po niszczycielskim pożarze Zamku Królewskiego na Wawelu dwór monarszy przeniesiony został do Warszawy. Spalone wschodnie skrzydło budowli odnowiono w stylu wczesnobarokowym. Władcy Polski od tego czasu przebywali w Krakowie już tylko okazjonalnie.
WILNO – okresowa stolica
Warto też wspomnieć o Wilnie, historycznej stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego, gdzie polscy władcy często przez długie okresy rezydowali w tutejszym Zamku Dolnym, wchodzącym w skład zespołu zamkowego. W sąsiedniej Bazylice Archikatedralnej św. Stanisława Biskupa i św. Władysława pochowani są: król Aleksander Jagiellończyk, żony Zygmunta Augusta Elżbieta Habsburżanka (1526–1545) i Barbara Radziwiłłówna (1520/1523–1551), patron Litwy św. Kazimierz (1458–1484), a także serce króla Władysława IV Wazy (1595–1648).
Groby polskich władców w podziemiach wileńskiej katedry, w krypcie pod Kaplicą św. Kazimierza, udostępniono do zwiedzania. Z kolei Zamek Dolny, rozebrany przez Rosjan po III rozbiorze Polski, został ostatnio odbudowany przez Litwinów. Jego symbolicznego otwarcia dokonano w lipcu 2009 r.
WARSZAWA (1596–1795)
Za panowania Zygmunta III Wazy (1566–1632) stolicę przeniesiono do Warszawy, ale de iure nadal pozostawał nią Kraków. Na tę decyzję wpłynęły przede wszystkim względy praktyczne. Po włączeniu Mazowsza do Korony Polskiej w 1529 r. oraz zawarciu w 1569 r. unii lubelskiej, która doprowadziła do scalenia Wielkiego Księstwa Litewskiego z Koroną i dała początek Rzeczpospolitej Obojga Narodów, Warszawa znalazła się w centrum zjednoczonego państwa. Z małego, prowincjonalnego ośrodka zaczęła przeistaczać się w jedną z ważniejszych miejscowości Rzeczpospolitej. Bogacące się miasto otoczone zostało murami obronnymi z barbakanem, ukończonym w połowie XVI stulecia.
W Warszawie coraz częściej przebywał ze swoim dworem Zygmunt August, co podnosiło jej rangę. Powołano walny sejm polsko-litewski, który zbierał się głównie właśnie tutaj (co trzeci sejm – z wyłączeniem tych, które wiązały się z elekcją króla, czyli konwokacyjnych, elekcyjnych i koronacyjnych – odbywał się w Grodnie). W okolicach Warszawy odbywały się także wolne elekcje, czyli wybór monarchy nieprzestrzegający zasad sukcesji tronu. Pierwsza z nich miała miejsce w 1573 r. we wsi Kamion, rok po bezpotomnej śmierci ostatniego z Jagiellonów – Zygmunta Augusta. Wybrano wówczas na króla Henryka Walezego (1551–1589). Później ustalono stałe miejsce, w którym odbywała się elekcja – była to podwarszawska wieś Wola (jedynie wyboru Augusta III Sasa dokonano również w Kamionie). Tutaj dwa lata później wybrano na króla Stefana Batorego (1533–1586).
Na przełomie XVI i XVII w. Warszawa była już ważnym miastem, lepiej zlokalizowanym niż peryferyjnie położony Kraków. Bliżej stąd było na Litwę, Pomorze czy do Królestwa Szwecji, do władzy, nad którym pretendowali Wazowie. Oficjalnie jednak stolicą państwa wciąż pozostawał Kraków, gdzie odbywały się też koronacje i pogrzeby kolejnych polskich władców. Tutaj także przechowywano nadal insygnia królewskie. Zygmunt III Waza wraz z dworem przeniósł się na stałe do Warszawy po przebudowie dawnej rezydencji książąt mazowieckich. Od XVI stulecia warszawski zamek pełnił funkcję siedziby władz Rzeczpospolitej, króla oraz Sejmu – Izby Poselskiej i Senatu. Z czasem Warszawa przejmowała od Krakowa rolę centrum dyplomatycznego i politycznego, stając się ostatecznie głównym ośrodkiem państwa polskiego, ale do końca istnienia Rzeczpospolitej Obojga Narodów funkcjonowała jedynie jako „Miasto Rezydencjonalne Jego Królewskiej Mości”. Na Zamku Królewskim uchwalona została Konstytucja 3 maja 1791 r., zaprzysiężona w pobliskiej Bazylice Archikatedralnej św. Jana Chrzciciela. To jedno z najważniejszych miejsc kultury i tradycji narodowej Polski. W świątyni tej koronowani byli polscy monarchowie – Stanisław Leszczyński i Stanisław August Poniatowski. Odbywały się w niej królewskie śluby. Jest to także nekropolia, gdzie spoczywają m.in. książęta mazowieccy, król Stanisław August Poniatowski, prezydenci Polski, biskupi i arcybiskupi. Świątynię niemal całkowicie zniszczoną przez Niemców podczas powstania warszawskiego odbudowano w stylu neogotyku angielskiego. Pamiątkę po rezydujących w Warszawie władcach Polski stanowi barokowy pałac w Wilanowie, rezydencja Jana III Sobieskiego, otoczona zadbanym parkiem w stylu francuskim (obecnie Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie). Inną pozostałością są Łazienki Królewskie z Pałacem na Wyspie (Pałacem na Wodzie), Teatrem na Wodzie (Teatrem na Wyspie), teatrem dworskim, Pałacem Myślewickim czy Starą Pomarańczarnią (Starą Oranżerią). Do symboli Warszawy należy również Kolumna Zygmunta III Wazy – pomnik, który wzniósł swojemu ojcu w latach 1643–1644 Władysław IV Waza.
Stolica Księstwa Warszawskiego (1807–1813) i Królestwa Polskiego (1815–1832)
Po III rozbiorze Polski w 1795 r. Warszawa przypadła Prusom, a po ich pokonaniu w 1807 r. cesarz Napoleon Bonaparte (1769–1821) utworzył Księstwo Warszawskie. Jego tytularnym władcą został książę saski Fryderyk August I (1750–1827), spadkobierca królów Polski z dynastii Wettynów. Księstwo Warszawskie zależne było od Cesarstwa Francuskiego i podporządkowane Napoleonowi. Po pokonaniu Austrii w wojnie w 1809 r. włączono do niego też Lubelszczyznę. Dowódca polskiej armii książę Józef Poniatowski (1763–1813) rezydował w warszawskim Pałacu pod Blachą u podnóża Zamku Królewskiego.
Po klęsce Napoleona, w wyniku decyzji kongresu wiedeńskiego tereny te dostały się pod władzę Rosji. W 1815 r. cesarz Aleksander I utworzył z nich Królestwo Polskie ze stolicą w Warszawie, mające konstytucję, sejm, własne wojsko i skarb, złączone z Rosją unią personalną, z carem jako królem Polski. Jego przedstawicielem był wielki książę Konstanty, naczelny wódz armii Królestwa Polskiego, rezydujący w Belwederze. Po upadku powstania listopadowego (1830–1831) autonomia królestwa została zredukowana, a po stłumieniu powstania styczniowego (1863–1864) zlikwidowana całkowicie.
Symbolem dominacji Rosji stał się sobór prawosławny, postawiony w latach 1894–1912 pośrodku placu Saskiego (obecnie plac marsz. Józefa Piłsudskiego). Rozebrano go w latach 20. XX w. po odzyskaniu przez Polskę niepodległości.
KRAKÓW – stolica Rzeczpospolitej Krakowskiej (1815–1846)
Kraków stał się stolicą Rzeczpospolitej Krakowskiej (Wolnego, Niepodległego i Ściśle Neutralnego Miasta Krakowa i jego Okręgu), państwa utworzonego w październiku 1815 r. postanowieniami kongresu wiedeńskiego i pozostającego pod kontrolą trzech państw zaborczych: Imperium Rosyjskiego, Królestwa Prus i Cesarstwa Austrii. Wolne Miasto Kraków powstało z południowo-zachodniego skrawka Księstwa Warszawskiego, na lewym brzegu Wisły. Miało powierzchnię 1234 km² (według innych danych – 1164 lub 1150 km²) i w 1815 r. liczyło ok. 95 tys. mieszkańców (w 1843 r. – 146 tys.).
Formalnie suwerenny Kraków stał się w tym czasie jednym z najważniejszych ośrodków kultury polskiej. Był obiektem dumy narodowej, przyciągał Polaków z pozostałych zaborów. Kwitło tu życie kulturalne, działały teatry, towarzystwa naukowe, polskie szkoły i Uniwersytet Jagielloński. Odbywało się wiele wydarzeń patriotycznych, ważnych w świadomości narodu, takich jak sprowadzenie i złożenie na Wawelu zwłok polskich wodzów: Tadeusza Kościuszki (1746–1817) i księcia Józefa Poniatowskiego, oraz usypanie Kopca Kościuszki w październiku 1823 r. Podczas powstania listopadowego na tereny Królestwa Polskiego płynęła stąd broń oraz ochotnicy.
Dzięki przywilejom gospodarczym (nie istniały cła, podatki były bardzo niskie) i strategicznemu położeniu Kraków stał się jednym z głównych ośrodków handlowych w tej części Europy. Wolne Miasto nie miało swoich oddziałów wojskowych, otrzymało jednak formację zwaną milicją krakowską, która była namiastką polskiej armii. Kres cieszącej się umiarkowaną autonomią wewnętrzną Rzeczpospolitej Krakowskiej przyniósł wybuch w lutym 1846 r. źle przygotowanego powstania krakowskiego. W listopadzie 1846 r. Wolne Miasto Kraków zostało włączone do Austrii.
WARSZAWA (1917–1918) Królestwo Polskie
Warszawa nawet pod zaborami nie przestała pełnić roli centrum polskości, tu spiskowano, działały nielegalne partie, wybuchały powstania i rewolucje. Już od początku I wojny światowej miasto stopniowo uzyskiwało sporą niezależność. Nacisk carskiego aparatu represji wyraźnie słabł, co sprzyjało wyraźnemu ożywieniu politycznemu. Od 1914 r. powstawały tajne struktury Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Kiedy miasto zajęli Niemcy, swobody jeszcze się zwiększyły. Uaktywniły się polskie partie polityczne.
W wyniku ustaleń konferencji w Pszczynie (w październiku 1916 r.) Niemcy i Austro-Węgry zapowiedziały utworzenie Królestwa Polskiego. Celem akcji zaborców było pozyskanie polskich żołnierzy do swoich armii. W styczniu 1917 r. powołano Tymczasową Radę Stanu, w kwietniu tego roku formalnie utworzono Polskie Siły Zbrojne, a w październiku po inauguracji Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego rozpoczęto organizowanie polskiego szkolnictwa i wymiaru sprawiedliwości.
Rada Regencyjna, zależna od niemieckich i austro-węgierskich władz okupacyjnych, w najistotniejszych kwestiach miała jedynie głos doradczy, stanowiła jednak zalążek polskiej administracji i namiastkę polskiego rządu. Ona też formalnie ogłosiła niepodległość Polski, przekazując 11 listopada 1918 r. władzę na ręce powracającego z internowania w Magdeburgu naczelnego wodza wojsk polskich Józefa Piłsudskiego (1867–1935).
*
Na skutek klęski państw centralnych w całej Polsce rozpoczęło się rozbrajanie okupantów i przejmowanie władzy administracyjnej.
LUBLIN (7–11 listopada 1918 r.) – SIEDZIBA TYMCZASOWEGO RZĄDU LUDOWEGO REPUBLIKI POLSKIEJ
W Lublinie władzę objął powołany przez działaczy lewicy niepodległościowej Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej, który kontrolował to miasto od 7 listopada 1918 r. Na jego czele stanął premier Ignacy Daszyński (1866–1936). Siedzibą rządu był klasycystyczny Pałac Lubomirskich (inaczej Poradziwiłłowski) przy placu Litewskim w centrum Lublina, wznoszący się pomiędzy pałacami Czartoryskich oraz Gubernialnym. 11 listopada 1918 r. nastąpiła dymisja tzw. rządu lubelskiego (rządu ludowego) na ręce Józefa Piłsudskiego, który w swoim dekrecie z 14 listopada powierzył ponownie Ignacemu Daszyńskiemu misję tworzenia rządu. Po jej niepowodzeniu Piłsudski (na wniosek Daszyńskiego) powołał 17 listopada Jędrzeja Moraczewskiego (1870–1944), który stworzył gabinet będący faktycznie kontynuacją poprzedniego. W swoich pamiętnikach Daszyński stwierdził, że to on był organizatorem rządu Moraczewskiego i przedstawił Piłsudskiemu jego skład.
WARSZAWA (1918–1939) – STOLICA ODRODZONEJ POLSKI
Po odzyskaniu niepodległości 11 listopada 1918 r. Polska musiała przez kilka lat walczyć z sąsiadami o jej utrzymanie i kształt swoich granic. Bolszewicka armia doszła aż na przedpola Warszawy i dopiero zwycięstwo w Bitwie Warszawskiej (znanej jako Cud nad Wisłą) w sierpniu 1920 r. oddaliło śmiertelne zagrożenie.
Już w 1918 r. podjęto decyzję o adaptacji na potrzeby parlamentu kompleksu Instytutu Aleksandryjsko-Maryjskiego przy ul. Wiejskiej (dawnej żeńskiej szkoły średniej). W 1925 r. rząd zlecił kuratorowi Zamku Królewskiego w Warszawie Kazimierzowi Skórewiczowi (1868–1950) rozbudowę budynku parlamentarnego. Do byłego gmachu szkolnego dobudowano amfiteatralną Salę Posiedzeń Sejmu. Skrzydło ze starą salą przekazano Senatowi. W latach 1925–1935 wzniesiono Dom Poselski, obecnie nazywany Starym. W marcu 1928 r. zainaugurowano nową Salę Posiedzeń. W kwietniu 1935 r. uchwalono w niej konstytucję kwietniową.
W latach 1918–1922 warszawski Belweder był siedzibą Naczelnika Państwa, a w latach 1922–1926 prezydenta Rzeczpospolitej. Klasycystyczny pałac przy ul. Belwederskiej powstał w latach 1819–1822 według projektu Jakuba Kubickiego (1758–1833), w miejscu barokowego pałacu wzniesionego przez polskiego budowniczego i architekta pochodzenia włoskiego Jakuba Fontanę (1710–1773). Nazwą Belweder określa się też cały tutejszy zespół pałacowo-parkowy.
Po ataku Niemiec na Polskę i podejściu hitlerowców pod Warszawę władze Polski i dowódcy armii przenieśli się na wschód, a po 17 września 1939 r., kiedy armia bolszewicka wkroczyła na Kresy, udali się na emigrację.
Rząd na uchodźstwie
Rząd Rzeczpospolitej Polskiej na uchodźstwie został powołany 30 września 1939 r. przez prezydenta Władysława Raczkiewicza (1885–1947), po internowaniu w Rumunii władz RP, które po 17 września 1939 r. opuściły teren Polski. Premierem polskiego rządu został gen. Władysław Sikorski (1881–1943). Celem istnienia rządu na emigracji było prawne zabezpieczenie ciągłości istnienia państwa polskiego na arenie międzynarodowej.
Początkowo rząd miał swoją siedzibę w Paryżu, a od 22 listopada 1939 r. przeniósł się do Angers (do Château de Pignerolle), gdzie posiadał status eksterytorialny. Po klęsce Francji, od czerwca 1940 r., rozpoczął się tzw. etap londyński. Stąd też polski rząd emigracyjny, działający w latach 1939–1990, bywa potocznie nazywany rządem londyńskim i traktowany jest jako legalna kontynuacja władz II Rzeczypospolitej. Głównym jego celem była organizacja armii polskiej, najpierw we Francji, a później w Wielkiej Brytanii, do walki z Niemcami o wyzwolenie Polski. 5 lipca 1945 r. dotychczasowi sojusznicy Rzeczypospolitej, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone, wycofali uznanie dyplomatyczne rządu RP na uchodźstwie, uznając powołanie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej z udziałem Stanisława Mikołajczyka (1901–1966) za wykonanie postanowień konferencji jałtańskiej. Funkcjonował on jednak nadal do pierwszych wolnych wyborów prezydenckich w Polsce w listopadzie 1990 r. Ostatni prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie Ryszard Kaczorowski (1919–2010) uroczyście przekazał (na Zamku Królewskim w Warszawie) insygnia władzy państwowej II Rzeczypospolitej Polskiej nowo wybranemu prezydentowi RP Lechowi Wałęsie.
CHEŁM (22 lipca–1 sierpnia 1944 r.) – MIEJSCE OGŁOSZENIA MANIFESTU PKWN
Wkraczająca do Polski Armia Czerwona, wypierając Niemców, przyniosła na bagnetach nowy kolaboracyjny rząd komunistyczny, który ogłosił z datą 22 lipca 1944 r. Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (Manifest PKWN), tzw. Manifest Lipcowy. Jako miejsce jego ogłoszenia podano miasto Chełm, w rzeczywistości dokument został podpisany i zatwierdzony przez Józefa Stalina w Moskwie (20 lipca). Manifest ukazał się w formie obwieszczenia z pierwszymi dekretami PKWN jako rządu tymczasowego w pierwszym numerze dziennika Rzeczpospolita, organu PKWN, z datą 23 lipca 1944 r. i Chełmem jako rzekomym miejscem wydania. W mieście niepełny skład PKWN pojawił się 27 lipca lub dopiero 28 lipca, zastając w nim legalne władze polskie – delegata powiatowego i przedstawicieli Armii Krajowej (AK).
LUBLIN (1 sierpnia 1944–styczeń 1945) – POLSKA LUBELSKA – siedziba PKWN
Po zajęciu Lubelszczyzny przez armię sowiecką w lipcu 1944 r. Lublin wybrany został na siedzibę PKWN (potocznie Komitetu Lubelskiego), który wkrótce, 31 grudnia, przekształcił się w marionetkowy, powołany decyzją Stalina, Rząd Tymczasowy RP – pierwszy komunistyczny rząd powojennej Polski. Zarządzał on początkowo terenami zajętymi przez Armię Czerwoną i jednostki 1 Armii Wojska Polskiego w wyniku ofensywy lipcowo-sierpniowej – obszarem o powierzchni 78 tys. km², w tym całym województwem lubelskim, zachodnią częścią białostockiego i lwowskiego, fragmentem kieleckiego i warszawskiego. Okres istnienia tzw. Polski Lubelskiej zamyka postanowienie Krajowej Rady Narodowej (KRN) z 1 lutego 1945 r. o przeniesieniu najwyższych organów władzy państwowej do Warszawy.
ŁÓDŹ (1945–1948) – tymczasowa siedziba władz Polski
Jako miasto ocalałe z powojennej pożogi Łódź przejęła od zrujnowanej Warszawy funkcje stołeczne i stała się krajowym centrum życia politycznego oraz kulturalnego. Była jednym z tych niewielu dużych polskich miast, które doznały stosunkowo niewielkich zniszczeń wojennych. Warszawa z kolei po powstaniu w 1944 r. praktycznie nie istniała, była zniszczona w mniej więcej 80 proc. i wyludniona. Nie było w niej gdzie umieścić władz państwowych. Tymczasem w Łodzi pozostało sporo wolnych mieszkań po żyjących tu przed wojną Niemcach i Żydach. Istniały też wydawnictwa, teatry, redakcje, tworzył się przemysł filmowy, otwarto w maju 1945 r. Uniwersytet Łódzki i Politechnikę Łódzką. Mieszkali tutaj znani literaci i poeci. W 1945 r. założono także Państwową Wyższą Szkołę Sztuk Plastycznych (obecnie Akademię Sztuk Pięknych im. Władysława Strzemińskiego) oraz Państwowe Konserwatorium Muzyczne (od 1946 r. działające jako Państwowa Wyższa Szkoła Muzyczna, a od 1982 r. – Akademia Muzyczna, aktualnie nosząca imię Grażyny i Kiejstuta Bacewiczów). Zapadła więc decyzja o czasowym przeniesieniu urzędów państwowych do Łodzi. Komunistyczne władze rozważały nawet pomysł uczynienia z niej miasta stołecznego. Ostatecznie jednak po okresie przejściowym i stopniowym odbudowie polskiej stolicy kolejne ministerstwa sukcesywnie powracały do Warszawy.
Łódź jest obecnie bardzo atrakcyjnym turystycznie miastem. Na jej terenie znajdują się m.in. Aquapark FALA, Manufaktura, Centrum Nauki i Techniki EC1, Monopolis, Centralne Muzeum Włókiennictwa, Orientarium Zoo Łódź, Ogród Botaniczny z Palmiarnią, OFF Piotrkowska oraz wiele innych obiektów kulturalnych i parków. W ostatnio odnowionych pałacach, kamienicach i fabrykach mieszczą się interesujące muzea oraz klimatyczne restauracje, kawiarnie, hotele i galerie sztuki. Łódź przeistacza się z typowo robotniczego ośrodka w miasto kultury i inspiracji. Trwa w niej wielka rewitalizacja. Swój niepowtarzalny urok miasto zawdzięcza secesji, która panowała w architekturze na początku XX stulecia. W Łodzi można też ujrzeć wiele zabytkowych budowli wywodzących się z XVIII i XIX w., ciekawych zarówno pod względem historycznym, kulturowym, jak i architektonicznym.
WARSZAWA – stolica Polski (od 1948 r.)
Z II wojny światowej Warszawa, zwłaszcza lewobrzeżna, wyszła całkowicie zniszczona. Był nawet pomysł, żeby stolicę przenieść w inne miejsce, jako propozycję podawano Łódź. Wysiłkiem całego narodu miasto stołeczne zostało jednak odbudowane i dzisiaj stanowi centrum polityczne, gospodarcze, naukowe i kulturalne kraju, największe miasto w Polsce, zamieszkiwane przez blisko 1,9 mln osób.
Belweder w latach 1952–1989 pełnił funkcję siedziby przewodniczącego Rady Państwa, a w latach 1989–1993 prezydenta Polskiej Republiki Ludowej i Rzeczypospolitej Polskiej. Obecnie, od 1994 r., oficjalną siedzibą prezydenta RP jest dawny pałac Radziwiłłów przy ul. Krakowskie Przedmieście (tzw. Pałac Prezydencki). Siedziby ministerstw rozrzucono po całej Warszawie, a gmach Kancelarii Prezesa Rady Ministrów mieści się przy Alejach Ujazdowskich, niedaleko Belwederu. Okolice Alei Ujazdowskich i Sejmu RP to dzielnica dyplomatyczna z licznymi ambasadami. W stolicy powstają nowe muzea: Historii Polski na terenie Cytadeli Warszawskiej (zainaugurowane 28 września 2023 r.) i Sztuki Nowoczesnej (po północnej stronie placu Defilad, od ul. Marszałkowskiej). Dumę Warszawy stanowi pięknie odrestaurowane Stare Miasto oraz podniesiony z ruin Zamek Królewski. Nic więc dziwnego, że jej historyczne centrum wpisano w 1980 r. na Listę Światowego Dziedzictwa Ludzkości UNESCO. Stolicę Polski odwiedzają co roku tysiące turystów z całego świata – w 2022 r. blisko 2 mln zagranicznych gości.
