Jarosław Iwaszkiewicz twierdził, że najważniejszą rzeczą dla młodego poety jest dobrze się ożenić. Zdaniem Katarzyny Bondy pisarze są w lepszej sytuacji niż pisarki. Mają żony, które ogarniają im życie, by oni mogli przeżywać bóle twórcze. Radosław Romaniuk w „Onych“ zagląda do pisarskich kuchni i sypialni. Opowiada jak wygląda codzienne życie z legendą literatury.
ANNA I JAROSŁAW IWASZKIEWICZOWIE – RAZEM PRZECIW ŚWIATU
Poznali się 1 lutego 1922 roku i potem przez 57 lat świętowali ten dzień. Zauroczona poetą Anna zerwała dla niego zaręczyny z księciem Radziwiłłem. On podjął decyzję o ślubie wbrew radom przyjaciół, którzy wróżyli, że małżeństwo z Anną potrwa maksymalnie 6 tygodni. Tymczasem Iwaszkiewiczowie spędzili wspólnie blisko 60 lat. Na świat przyszły dwie ich córki: Maria i Teresa. „Była to prawdopodobnie tak zwana miłość od pierwszego wejrzenia – pisze Radosław Romaniuk – najrzadszy i (wbrew pozorom) najbardziej skomplikowany rodzaj miłości. Maria Iwaszkiewicz, mówiąc nie tylko o rodzicach, przywołuje trzy elementy, które składają się na prawdziwie szczęśliwy związek: małżeństwo, miłość i sfera erotyczna, by stwierdzić, że związek rodziców – prawdziwie długi i szczęśliwy – zdawał się obywać bez nich”.
Byli parą pełną kontrastów zarówno pod względem charakterów jak i cech fizycznych „on wielki, raczej powolny, ona niska, szczupła. Chodziła szybko, jakby się wiecznie spieszyła”. Pozostali razem mimo konfliktów wewnątrz rodziny, romansów obojga, homoseksualnych skłonności Jarosława i poważnej choroby psychicznej Anny. To właśnie w najtrudniejszych momentach jednoczyli szyki i stawiali czoła światu. Jarosław zrezygnował z kariery dyplomatycznej, gdy Anna popadła w ciężką depresję, która w 1935 przybrała objawy kliniczne i zakończyła się pobytem w zakładzie zamkniętym. Nieufna wobec świata tylko męża nie odsunęła od siebie. Jarosław „spędzał w nią w Stawisku długie godziny rozmawiając, dając jej różne drobne prace do wykonania, jak porządkowanie książek czy notatek. Z początku całe dnie spędzali tak zamknięci razem, potem stan chorej zaczynał się poprawiać”. Wojna ostatecznie uzdrowiła Annę. Zmienili wówczas Stawisko w miejsce schronienia dla potrzebujących. Pomagali Żydom, za co zostali uhonorowani medalem Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata. Z wiekiem ich drogi zaczęły się rozchodzić także ze względów różnic politycznych. Jarosław przychylny komunistycznym władzom prezesował Związkowi Literatów Polskich. Ona znalazła swój azyl w żarliwej wierze. W ostatnich latach życia Anny powróciły jej problemy psychiczne. Zmarła 23 grudnia 1979 roku w Stawisku. On niecałe trzy miesiące później, 2 marca 1980 roku „wiedział, że nie będzie żył bez Anny”.
MARIA I JAN KASPROWICZOWIE – PIĘKNOŚĆ I POETA OPARCI O SIEBIE
Młoda piękna Rosjanka i stary polski poeta poznali się wiosną 1907 roku w pociągu Rzym-Neapol. On dobiegał 50, ona miała niespełna 20 lat. „Niewysoki, korpulentny pan o rumianej twarzy z lokiem nad wysokim czołem, twarzy, której hiszpańska bródka nadawała trójkątny kształt, nie mógł wywrzeć wrażenia powierzchownością. Wyglądał na lekarza lub kupca […], ale nie na poetę, jak mogłaby go sobie wyobrażać Marusia Bunin.” Wydawało się, że dzieli ich wszystko – wiek, narodowość, religia, nastoletnie córki Jana z poprzedniego małżeństwa, brak wspólnego języka (rozmawiali po niemiecku). Po dwóch latach spotkali się ponownie rozpoczynając intensywną korespondencję. Ona pisała codziennie przekonana, że wszystkie przeszkody stojące na drodze ich miłości da się pokonać. Pociągała ją jego osobowość i żywy intelekt. Twierdziła, że czuje się stworzona by dawać natchnienie. Poecie pochlebiały jej uroda, elegancja i obycie towarzyskie. Dał temu wyraz w miłosnych wierszach, które zostały opublikowane w roku ich ślubu pod wspólnym tytułem „Chwile”. Maria miała rację – uczucie pokonało bariery. Jan Kasprowicz, zagorzały wróg Rosji i Rosjan oświadczył się w 1911 roku w domu przyszłych teściów w Petersburgu. Demonstracyjnie założył z tej okazji góralską pelerynę. Został przyjęty.
Przed ślubem widzieli się 15 razy w ciągu 4 lat. Potem spędzili razem 15 lat, współtworząc słynny dom na Harendzie. Maria najpierw była muzą Jana, potem opiekunką. Z czasem zaczęli się od siebie odsuwać, różnica wieku zaczęła dawać o sobie znać. Maria uciekła w romans z Bojanem Panewem. Mąż zrezygnował ze swoich praw, przedkładając jej szczęście ponad swoje. Wróciła, gdy Jan zachorował. Tom „Mój świat” pisał w łóżku. Czytał jej wiersze, ona sporządzała czystopis. W dzienniku spisywała jego ostatnie słowa, pragnąc ocalić je od zapomnienia. Po śmierci stanęła na straży jego spuścizny, przyjmowała gości na Harendzie, opowiadała o życiu u boku Kasprowicza.
ZOFIA I LEW TOŁSTOJ – ZWIĄZEK PEŁNY DZIECI I PRETENSJI
Poznali się w Moskwie w 1862 roku. On miał 34 lata, ona – 18. Narzeczeństwo trwało tydzień. Dla Sonii od początku była to relacja podporządkowania. Lew miał znane nazwisko, majątek, pomysł na wspólne życie. Dla niej wszystko kończyło się na życiu rodzinnym – za swój obowiązek uważała bycie wierną i kochającą żoną, oddaną matką. Tymczasem „potrzeby duchowe takiego człowieka, jak Tołstoj były wyjątkowe”. Buntował się przeciwko mieszczańskiej formie szczęścia. Wolał proste życie w szarej flanelowej koszuli. Troszczył się o wszystkich. Ona zazdrosna o cały świat, potrzebowała atencji i adoracji z jego strony. Szukała płaszczyzny porozumienia angażując się w jego pracę. Wiecznie zajęta domem, dziećmi, gospodarstwem tylko w nocy znajdowała czas, by przepisywać rękopisy męża. Nanosiła wielokrotne poprawki i korekty. Reprezentowała jego interesy w rozmowach z wydawcami.
Ich drogi zaczęły diametralnie się rozchodzić pod koniec lat 70 XIX. Tołstoj postanowił porzucić doczesne zbytki, wybierając „życie dla Boga”. Jego pomysł, by rozdać wszystko spotkał się z ostrym sprzeciwem Soni. W wyniku kompromisu podzieli między przyszłych spadkobierców. Tołstoj został bez własności prywatnej, oficjalnie nie posiadał nawet własnych ubrań. „Nigdy nie byli ze sobą całkowicie zgodni, bez względu na głęboką miłość, jaka ich łączyła”. On „nawrócony grzesznik” literacki geniusz, wizjoner górujący siłą moralną oraz umysłem nad zwykłą kobietą broniącą rodzinnego gniazda i spokoju. „Byłam z nim całe życie samotna” – wspominała. A on notował „aż do czasu mej śmierci pozostanie kamieniem młyńskim u szyi mojej”. Niekończące się kłótnie sprawiły, że Lew w końcu wyprowadził się z domu. Wkrótce potem ciężko się rozchorował. Nie było jej dane pożegnać się i pogodzić przed śmiercią. Przeżyli 50 lat w małżeństwie pełnym niezrozumienia i wzajemnych pretensji.
NADIEŻDA I OSIP MANDELSZTAM – PRZYJACIELE W NIEDOLI
Byli raczej parą niż małżeństwem. Poznali się w święto pracy 1 maja 1919 roku w klubie artystycznym. Ślub wzięli z pobudek praktycznych, a nie romantycznych „gdy w myśl zaostrzonych przepisów komunikacyjnych nie chciano umieścić ich w tym samym przedziale pociągu Kijów-Moskwa”. Od początku łączyła ich poezja. „Osip pisał w myślach, gdy skończył prosił żonę o zanotowanie tekstu”.
Z czasem rola Nadii jako opiekunki twórczości Mandelsztama rosła. Za krytykę władzy Osip został zesłany na trzy lata do Woroneża, a po krótkim okresie wolności ponownie aresztowany, skazany na łagry, których już nie przeżył. Większość wspólnego życia spędzili na tułaczce. W Woroneżu pomieszkiwali w wynajętych pokojach, na letnich werandach, pracowali dorywczo, by przetrwać. Kiedy po wyroku odmówiono im zameldowania w Moskwie żyli z pożyczonych, nigdy nie oddawanych pieniędzy. Potem Nadia dorabiała zbieraniem malin, łowieniem ryb, pracą w fabryce. Gdy Osip trafił do łągrów nauczyła się myśleć o nim jak o zmarłym „Teraz nawet nie patrzę w niebo. Jeśli zobaczę chmury, komu je pokażę?”. Celem i sensem jej życia stało się zapamiętywanie i przechowywanie poezji Mandelsztama. „Każdy kolejny dzień rozpoczynała od powtórzenia wybranej partii tekstu, czujnie śledząc, czy w jej pamięci nie zaciera się skomplikowana faktura mandelsztamowskiej poezji.” Na początku lat 60. opracowała najpełniejszą jak mogła antologię poezji Osipa i przekazała na Zachód. Dzięki temu w 1964 roku w Waszyngtonie ukazał się pierwszy dwutomowy zbiór dzieł Mandlesztama. Po spełnieniu tego obowiązku zdecydowała się na spisanie losów Osipa tworząc opowieść o mechanizmach komunistycznego zniewolenia.
Nie mieli dzieci. Wspólnie zdecydowali, że nie chcą na ten świat powoływać nowych ludzi. W trudnych chwilach mogli liczyć tylko na siebie. Osip kilkakrotnie podejmował próby samobójcze. By chronić go przed stanami lękowymi, które codziennie pojawiały się o tej samej porze w „godzinie paranoi” Nadia przestawiała zegarki.
Ich przyjaciółka Achmatowa tak zapamiętała ten związek: ”Osip kochał Nadię niewyobrażalnie, niewiarygodnie. (…) Nie opuszczał jej nawet na krok, nie pozwalał pracować, był strasznie zazdrosny, prosił o radę co do każdego słowa w wierszach. Niczego podobnego w życiu nie widziałam”.
