ZAMOŚĆ – OTWARTA TWIERDZA ATRAKCJI

Dorota Lachowska

www.lubelskietravel.pl

« Renesansowy Zamość, nazywany często „Padwą Północy”, przyciąga coraz więcej turystów. Urzekające kolorami i przyjemną atmosferą miasto zostało założone w 1580 r. przez ówczesnego kanclerza wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego. I choć na początku planowane było jako świetnie chroniąca mieszkańców i trudno dostępna twierdza, bardzo szybko siedziba rodu Zamoyskich stała się wielokulturowa i otwarta. Zamojskie Stare Miasto, wpisane w 1992 r. na prestiżową Listę Światowego Dziedzictwa Ludzkości UNESCO, stanowi obecnie cel wielu podróży turystycznych dla gości z całego świata. »

Historia Zamościa jest niezmiernie ciekawa. Miasto powstało w bardzo krótkim czasie, właściwie od zera, jako prywatne miasto kanclerza wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego (1542–1605), co nie było w tamtych czasach powszechną praktyką. Jego budowę zapoczątkowano aktem lokacyjnym nadanym przez króla Stefana Batorego (1533–1586). Zapisy tego dokumentu definiowały możliwości lokacyjne, które były bardzo ograniczone i zakładały osiedlanie się wyłącznie katolików. 

W krótkim jednak czasie, aby zapewnić miastu dobrobyt i doprowadzić do jego błyskotliwego rozwoju, Jan Zamoyski postanowił otworzyć Zamość dla kilkunastu różnych narodowości. Najpierw przybyli tu Ormianie, Żydzi i Grecy, a następnie Anglicy, Szkoci, Węgrzy, Holendrzy, Turcy i Persowie. Powstał różnorodny, wieloreligijny tygiel, który wpłynął na szybki gospodarczy i kulturalny rozwój miasta.

Projekt życia fundatora i architekta

Nowy ośrodek miejski, zainspirowany strukturą organizacyjną Lwowa, okazał się wielkim wyzwaniem dla jego założyciela i zaproszonego przez niego twórcy. Bernardo Morando (ok. 1540–1600), pochodzący prawdopodobnie z Padwy lub Wenecji, przyjechał do Polski w 1569 r. już jako wykształcony architekt i konstruktor. Najpierw pracował w Warszawie, m.in. przy przebudowie kamienicy Nad Kanałem (Mansjonarii) w narożniku placu Zamkowego, a potem wyjechał remontować zamek królewski we Lwowie – tzw. Wysoki Zamek. Tam spotkał go Jan Zamoyski i zaprosił do realizacji wielkiego projektu, jakim był renesansowy Nowy Zamość. W Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu znajduje się rękopis umowy dotyczącej budowy miasta i zamku w Skokówce (na gruntach tej wsi powstał Zamość), zawartej 1 lipca 1578 r. we Lwowie pomiędzy fundatorem a architektem. 

Zadaniem projektanta było nie tylko stworzenie kreacji architektonicznej i planistycznej, ale również pełne zarządzanie pracami budowlanymi, ich wszystkimi etapami. Włoski architekt osiadł więc w Zamościu na stałe, założył tu rodzinę (ożenił się z nieznanego nazwiska Katarzyną, z którą miał sześcioro dzieci) i stał się właścicielem jednej z nieruchomości przy Rynku Wielkim. Można ją dzisiaj zobaczyć podczas zwiedzania miasta. Bernardo Morando pełnił przez ok. dwa lata funkcję rajcy i burmistrza Zamościa (1591–1593). Zakończone sukcesem przedsięwzięcie budowy miasta-fortecy trwało 22 lata. Zaplanowane przez Moranda fortyfikacje, rozbudowywane w następnych stuleciach, skutecznie spełniały swoją obronną funkcję, m.in. podczas licznych ataków Kozaków i Tatarów. Przetrwały również słynne oblężenie Szwedów w 1656 r., z którym wiąże się Legenda Szwedzkiego Stołu, czyli Odprawa Posłów Szwedzkich. Otóż przed odjazdem spod Zamościa król szwedzki proponował w murach miasta pożegnalną ucztę, ale ówczesny ordynat zamojski, Jan Sobiepan Zamoyski (1627–1665), domyśliwszy się podstępu, kazał jedynie wynieść przed bramy miejskie stoły z prowiantem dla Szwedów, lecz bez żadnych ław, aby nie „zasiedzieli” tutaj zbyt długo. 

Koncepcja miasta idealnego, jego oryginalny układ architektoniczno-urbanistyczny oraz niezmieniona przez wieki zabudowa stale budzą zachwyt mieszkańców i turystów. Wyjątkowe Stare Miasto w Zamościu zostało docenione wpisem na Listę Światowego Dziedzictwa Ludzkości UNESCO, a dwa lata później, w 1994 r., otrzymało prestiżowy tytuł Pomnika Historii RP.

Spacer po mieście UNESCO

Zwiedzanie współczesnego Zamościa warto rozpocząć od centralnie położonego Rynku Wielkiego. Ten ogromny kwadratowy plac – każdy z jego boków liczy 100 m – stanowi główne miejsce wydarzeń kulturalnych, rekonstrukcji historycznych, koncertów i spotkań. Dominuje nad nim wspaniały, majestatyczny Ratusz (pełniący funkcję siedziby władz miejskich od chwili wybudowania pod koniec XVI w. do dzisiaj) z wysoką, 52-metrową wieżą zegarową i reprezentacyjnymi rozłożystymi schodami, które często stają się scenografią sesji fotograficznych i realizacji filmowych. Na parterze budynku mieści się wejście do Zamojskiego Centrum Informacji Turystycznej i Historycznej. Merytoryczne i ciepłe wsparcie jego pracowników pomogło mi w zaplanowaniu konkretnych tras poznawania miasta. Wielobarwne, bogato zdobione renesansowe kamienice tworzą tło dla widowiskowych jarmarków, festiwali i rekonstrukcji historycznych. Usytuowane w podcieniach i piwnicach tutejsze kawiarnie, sklepiki i galerie wabią przechodniów tradycyjnymi witrynami. Przeglądając karty dań zamojskich lokali, warto poszukać lokalnych smaków, np. zupy z pokrzywy, cebularza, gryczaków (kotlecików gryczanych), dań z leśnych grzybów i pierogów z owocami.

W sezonie letnim na Rynku Wielkim mieszkańcy i turyści chętnie korzystają z licznych kawiarnianych ogródków. Z kolei zimą oddają się przyjemności jazdy na łyżwach na miejskim lodowisku, podziwiając przy tym świąteczne iluminacje. Przy Rynku Wielkim, w oryginalnych wnętrzach zabytkowych kamienic ormiańskich funkcjonuje Muzeum Zamojskie, prezentujące bogatą historię miasta oraz rodu Zamoyskich i Ordynacji Zamojskiej. W jednej z przyrynkowych kamienic, niemal naprzeciw Ratusza, działa Biuro Wystaw Artystycznych (BWA) – Galeria Zamojska. Miejsce to jest dostępne na co dzień dla odwiedzających i słynie z jednej z największych w Polsce kolekcji ilustracji artystycznej.

Kolejne kroki warto skierować na sąsiadujące z Rynkiem Wielkim, nieco mniejsze, ale również bardzo atrakcyjne place: Rynek Solny oraz Rynek Wodny. Ten pierwszy swoją nazwę zawdzięcza pełnionej niegdyś funkcji handlowej, która była przyporządkowana głównie sprzedaży soli sprowadzanej do Zamościa z Drohobycza. Z kolei Rynek Wodny nie miał nic wspólnego z handlem, a swoją nazwę zawdzięcza mieszczącemu się w pobliżu murów obronnych zbiornikowi wodnemu i terenom zalewowym (tzw. Wielkiej Zalewie). W centralnej części tego placu została umiejscowiona fontanna ze świetlną iluminacją, a wokół znajdują się kamienice należące niegdyś do najznamienitszych mieszkańców Zamościa.

Wyrazistym świadectwem wielokulturowości miasta są chętnie fotografowane ze względu na piękne kolory i niezwykle cenne manierystyczne dekoracje na elewacji frontowej, kamienice ormiańskie w północnej pierzei Rynku Wielkiego oraz znajdująca się przy ul. Ludwika Zamenhofa 9 na Starym Mieście, pochodząca z 1610 r., synagoga. Odrestaurowany późnorenesansowy budynek należy do Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Działa w nim Centrum „Synagoga” z Multimedialnym Muzeum Żydów Zamościa i Okolic oraz punktem informacyjno-kulturalnym Szlaku Chasydzkiego.

Warto poznać również wspaniałe zabytki architektury sakralnej związane z katolicyzmem. Najważniejszym z nich jest Katedra Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła z końca XVI w., początkowo kolegiata, zaprojektowana przez samego Bernarda Moranda i będąca jedną z najwspanialszych renesansowych świątyń w Polsce. Wybudowana w nurcie renesansu lubelskiego (silnie inspirowanego architekturą włoską), zachwyca sztukateriami zdobiącymi sklepienia w nawie głównej i nawach bocznych oraz bogatym, w większości barokowym wyposażeniem. Uwagę zwiedzających przyciąga ołtarz główny z obrazem przedstawiającym św. Tomasza Apostoła – patrona świątyni, miasta i rodu Zamoyskich. Kościół został ufundowany przez kanclerza wielkiego koronnego (od 1578 r.) i hetmana wielkiego koronnego (od 1581 r.) Jana Zamoyskiego jako wotum dziękczynne za liczne zwycięstwa odniesione w walkach. Obecnie pełni funkcję rodowego mauzoleum rodziny Zamoyskich – w podziemnych kryptach pochowani są wszyscy ordynaci władający miastem i wielkimi dobrami ziemskimi. Wiele skarbów kolegiackich i ordynackich przechowuje nowoczesne Muzeum Sakralne Katedry Zamojskiej. Na stałej ekspozycji pt. Skarbiec Historii, Sztuki i Nauki zobaczyć można cenne zabytki pamiętające początki Zamościa i Ordynacji Zamojskiej.

Fortyfikacje, bramy i inne atrakcje

Obowiązkowy punkt na turystycznej mapie miasta stanowią fortyfikacje, zabudowania obronne i będące ich częścią bramy: Szczebrzeska, Lubelska, Lwowska. Niektóre zabudowania forteczne zostały udostępnione turystom i mieszkańcom zainteresowanym historią oraz tematyką wojskowości. Warto zwiedzić prowadzącą tajemniczymi korytarzami, kazamatami i galeriami strzelniczymi podziemną trasę turystyczną Bastion VII – Nadszaniec. To długi, mniej więcej półkilometrowy spacer, podczas którego można zapoznać się ze zmianami, jakie na przestrzeni 250 lat przeszły tutejsze fortyfikacje. Dużych emocji dostarczy też wizyta w Muzeum Fortyfikacji i Broni Arsenał, które proponuje atrakcyjne, wzbogacone o multimedia ekspozycje militarno-historyczne w trzech obiektach – Arsenale i Prochowni oraz w podziemnym Pawilonie Wystawowym pod kurtyną przy Bramie Szczebrzeskiej.

Zrekonstruowane zabudowania obronne stanowią nie lada atrakcję dla miłośników historii oraz tło licznych wydarzeń rekonstrukcyjnych. Najpopularniejsze z nich, pod nazwą Szturm Twierdzy Zamość, rokrocznie przyciąga wielu rekonstruktorów oraz tysiące widzów, śledzących barwne inscenizacje wojskowych parad, musztry, przemarszów, a przede wszystkim najbardziej widowiskowe sceny oblężeń i szturmów z różnych okresów dziejów – od najazdu kozacko-tatarskiego przez potop szwedzki aż po czasy powstania listopadowego. 

Uzupełnieniem bogatej listy aktywności może być również wizyta w malowniczym i pełnym atrakcji Parku Miejskim, zajmującym część dawnych terenów fortecznych. Jeden z największych magnesów przyciągających do tego hetmańskiego miasta szkolne wycieczki i rodziny z małymi dziećmi stanowi znajdujący się niedaleko Starego Miasta Ogród Zoologiczny im. Stefana Milera. Zamojskie ZOO, działające już od ponad wieku (założone w 1918 r. przez legionistę i pedagoga Stefana Milera), jest jedynym tego typu obiektem w całym regionie, a dzięki prowadzonym w ostatnich latach rozbudowom, stało się bardzo nowoczesnym miejscem eksponującym ponad 320 gatunków zwierząt z całego świata na powierzchni 13,81 ha.

Wielu turystów z pewnością skorzysta z licznych i ciekawie poprowadzonych ścieżek rowerowych, które pozwolą połączyć zwiedzanie z aktywnością fizyczną. Ogromnym atutem miasta jest też położenie w bezpośrednim sąsiedztwie Roztocza – malowniczej krainy geograficznej łączącej Wyżynę Lubelską z Podolem. To wręcz wymarzone miejsce wypoczynku i czerpania sił witalnych z natury. Niezmiernie cenne przyrodniczo Roztocze posiada również wyjątkowe walory kulturowe i historyczne. W Polsce obejmuje część województwa lubelskiego i podkarpackiego. Gęste lasy, rzadka zabudowa, cisza oraz uzdrowiskowy klimat zachęcają do długich wypraw – zarówno pieszych, jak i rowerowych. Przez Roztocze prowadzą dwa ważne szlaki dla miłośników podróżowania na dwóch kółkach: Centralny Szlak Rowerowy Roztocza i Wschodni Szlak Rowerowy Green Velo. Najcenniejsze przyrodniczo obszary zostały objęte ochroną w ramach utworzonego w 1974 r. Roztoczańskiego Parku Narodowego – najbardziej zalesionego w Polsce (lasy zajmują aż 95,5 proc. jego powierzchni!). Utworzono tutaj także liczne parki krajobrazowe i rezerwaty przyrody. W 2019 r. Transgraniczny Rezerwat Biosfery „Roztocze” został włączony do elitarnej Światowej Sieci Rezerwatów Biosfery UNESCO. Na Roztoczu odbywa się wiele ważnych wydarzeń kulturalnych, np.: Letnia Akademia Filmowa (LAF) w Zwierzyńcu (jej najbliższą, 23. edycję zaplanowano od 7 do 15 sierpnia 2022 r.), Festiwal Stolica Języka Polskiego (już w terminie 7–13 sierpnia br. w Szczebrzeszynie i Zamościu), Festiwal Kultury Pogranicza „Folkowisko” w Gorajcu (w tym roku od 14 do 16 lipca) i wiele innych.

Zamość to przepiękne historyczne miasto, które dzisiaj funkcjonuje jako otwarta twierdza pełna atrakcji dla mieszkańców i turystów. Zachęca różnorodnością oferty turystycznej oraz szacunkiem do historii i dziedzictwa kulturowego. Kultywuje tradycje jarmarków, wspiera twórców i artystów, którzy znajdują tutaj doskonałe miejsce swojej ekspresji, tak jak od początku związana z Zamościem, najstarsza w Polsce Orkiestra Symfoniczna im. Karola Namysłowskiego (powstała już w listopadzie 1881 r.), której niezapomnianych koncertów można posłuchać w Zamojskim Domu Kultury oraz czasami na plenerowej scenie na Rynku Wielkim.